A normatív társadalmi jelenségekkel foglalkozó tudományágak számára fontos és tanulságos lenne a deviancia tanulmányozása. A deviancia megléte és természete rámutat az adott társadalom jellegzetes kulturális értékeire, ezek stabil, illetve változó elemeire. A deviancia ugyanis elsősorban a szociológiában vált fontos kutatási területté. A következő tanulmányban szociológiai, néprajzi és pszichológiai megközelítésben vizsgálom a jelenséget. Alapműveknek tekintettem Émile Durkheim, Erving Goffman és Michel Foucault munkáit. Egy ilyesfajta vizsgálat során nem csupán a devianciát sikerül jobban megértenünk, hanem magát az általános szociokulturális rendszert is. Különböző komplexitású társadalmi szinteken történő kutatás során feltérképezhetjük azt a módot, ahogyan a különböző közösségek a devianciát kezelik, illetve közelebb kerülhetünk ahhoz a gondolkodásmintához, amely ajelenséget létrehozza. Az ilyen irányú vizsgálatban a deviáns személy nem csupán egy címkével ellátott statisztikai adatként szerepel, hanem a társadalom aktív tagjaként, aki a szociokulturális folyamatokban tevékeny alanyként vesz részt, esetenként megváltoztathatja a kulturális közeget, esetleg új kulturális minták létrejöttét is elősegítheti. A deviancia tényszerű feltárása kiegészül a társadalom tagjainak viszonyulási mintáival, és lehetővé teszi a deviáns viselkedésre válaszként kialakított közvélemény természetének és működésének közelebbi vizsgálatát. Tanulmányom központi kérdése az, hogyan és miért minősít a közösség egy személyt bolondnak, azaz hatalom nélküli, a társadalomból kizárt individuumnak. Előfeltevésem az, hogy azok a kritériumok, amelyek alapján valakit bolondnak minősítenek egy adott közösségben, nemcsak történetiségükben változnak, hanem az adott közösség társadalmi struktúrájának függvényében is. Azt akartam kimutatni, hogy a falu és város, illetve a különböző típusú falvak társadalmában fellelhető különbségek függvényében milyen eltérések jelentkeznek a deviancia kérdését illetően.
Kis és nagy közösségekről
Egy szociális egységben, bármilyen kicsi legyen is az, a társadalmi érintkezések rendkívül összetettek, így meghatározóak a társadalmi viselkedés modelljének tartalmát, struktúráját és folyamatait illetően. Kis és nagy közösségek1 egymástól eltérő módon épülnek fel, belső működésük különbözik. A kis közösségek esetében eléggé korlátozott számú lakossággal kell számolnunk, valamint azzal a ténnyel, hogy a rendszer tagjait háromdimenziós kötelék tartja össze: jól elkülöníthető központja, illetve egy többé-kevésbé meghatározható perifériája van. A legtöbb ember ismeri egymást. Az ilyen közelség lehetővé teszi egymás szociális hátterének, személyiségének, történetének és viselkedésének aprólékos ismeretét. A gazdag szociokulturális kontextus befolyásolja azt a módot, ahogyan a közösség tagjai a megszokottól eltérő jelenségeket vagy viselkedésformákat kezelik. Sőt ez lehetővé teszi számukra, hogy kötetlen büntetésekkel szabályozzák a devianciát mint jelenséget.
A nagy közösségek mind mennyiségi, mind minőségi szempontból különböznek a kis közösségektől. Az első eltérés az, hogy hiányzik a személyes, háromdimenziós kapcsolatrendszer. Nem különíthető el egyetlen központ, hanem több központ létezik, amelyek egymás ellenében versengenek a hatalom, a vezető szerep megszerzéséért. A nagy közösségek az értékrendszer kialakításában, az ítéletalkotásban nagyobb szabadságot biztosítanak tagjaik számára. Míg a kisebb közösségek aránylag kevés szakosított intézménnyel rendelkeznek, a nagy egységek számos ilyen intézményt tudhatnak magukénak, és jellemző rájuk az ezektől való függőség. Ezekben a közösségekben a legtöbb egyén számára ismeretlen saját szociális világának többi tagja. Következésképpen nagyon sok társadalmi kapcsolat ( például az alkalmazottalkalmazó, illetve eladóvásárló érintkezése) csak formális, jól meghatározott keretek között működik, és mindenféle személyes tartalomtól mentes. A nagyobb közöségekre jellemző, hogy leginkább a hivatalos intézmények által meghatározott viselkedésmódot tartják példaértékűnek, a devianciához való viszonyuk is a hivatalos viszonyulást tükrözi. Kisebb társadalmi egységek viszont saját maguk alakítanak ki ún. "játékszabályokat". Ezeket a közösség minden tagja ismeri. A faluközösség a szokás és a hagyomány hatóereje által kitermelt olyan erkölcsi szabályokat, amelyek a mindennapi életben is hangsúlyosan érvényesülnek.
Mivel a jogi és erkölcsi normák tekintetében a társadalomban nincsenek egységes értékek, a különböző osztályok és rétegek kisebb-nagyobb mértékben különböző normákat fogadnak el. Ezeknek az értékkonfliktusoknak a következménye az, hogy ugyanaz a viselkedés hol deviánsnak minősül, hol nem. Például a homoszexualitást kis közösségekben, falun, deviánsnak tekintik, míg a lopást főleg nagy közösségekben tartják elítélendő cselekedetnek. (Andorka 1980) A deviancia meghatározása olyan szociokulturális cselekedet, amely egyéni észlelést feltételez. Ez utóbbi pedig egyénenként, közösségenként változik. Ha a deviancia meghatározásának ennyire eltérő lehetőségei vannak, máris felvetődik néhány kérdés. Hogyan azonosítjuk a deviáns személyt? Milyen következményei vannak a deviáns viselkedésnek? Milyen hivatalos és nem hivatalos intézkedéseket hoznak a deviáns viselkedés szabályozására? Mi jellemzi a szabályozást a különböző társadalmi szinteken és közösségeken belül?
Az egészségkép ideálja és a betegség2
Örök érvényűnek tartott bölcsesség: "mens sana in corpore sano".Csakhogy mikor ép a test? Mikor ép a lélek? Ez az évezredek folyamán nemegyszer módosult. Amit az egyik korszak egészséges megnyilvánulásnak tartott, azt a másik már társadalmi, lelki vagy emberi torzulásként betegségnek minősíthette. A középkortól kezdve Európában az értelmi fogyatékosokat a városokon kívül, a bolondok hajójára (Narrensschiff) száműzték. Később már azzal "gyógyították" őket, hogy fogdába zárták, leláncolták, és állatok módjára bántak a társadalom számára "fölösleges" egyénekkel. Ennek ellenére szép számban akadtak olyanok, akik éppen furcsa viselkedésük révén szilárd és befolyásos helyet foglalhattak el egy közösségben: ők lettek a karizmatikus vezetők, próféták, szónokok. Arra is volt már példa, hogy az epilepszia isteni megnyilvánulásnak számított. A boszorkányok ellenben "az akkori emberek, orvosok és papok szemében nemcsak bűnösök, hanem »tisztátalanok« is voltak, tehát elmebajosok, akik fertőző betegségben szenvedtek". (H. Biederman) A társadalom domináns osztályai és intézményei által meghatározott és megteremtett egészségkép annak érdekében különítette el a gyengéket, a nyomorékokat, az ártalmas fertözőket, a zavaró elmebetegeket, hogy a társadalom aktív képességét és önbizalmát ezek a jelenségek ne gyengítsék. A társadalom egészséges része elkülönül a betegektől, és szégyenletesnek, jobb esetben pedig csökkent értékűnek bizonyul a stigmatizált egyén. Egészségesnek lenni tehát érdem. Az egészséges ember uralkodik, és védekezik. A különböző társadalmakban a betegekkel való bánásmód és az alkalmasság mértéke nagyon változó, mivel a legelemibb életvitelt eleve különböző módon szabják meg. Egyes helyeken a tehernek tekintett öregeket büdös barlangokba küldik meghalni, más közösségben viszont szociális otthonokba kerülnek; a súlyos betegeket a nomád törzsek elhagyják, hogy éhen haljanak, vagy vadállatok falják fel őket, a nagyvárosokban viszont a kórházi elfekvőben a helyük. Raybeck (1991) beszámol olyan helyzetről is, amely jól tükrözi a hivatalos megbélyegzés és a mikrokörnyezet észlelése közötti eltéréseket. Olyan nők esetét állítja példaként elénk, akiket intézményesen elmebetegeknek nyilvánítottak, férjeik viszont nem voltak hajlandóak akként tekinteni őket mindaddig, míg ők maguk erről meg nem győzödtek. Egy kisebb csoport (óvoda) vezetőjének a mássággal szembeni viselkedése is kialakíthat toleráns magatartást. Ha az elmebeteg gyermekre nem mondják rá azt, hogy bolond, akkor társai sem kezelik fogyatékosként, sokszor nem is tudják, hogy társuk szellemi fogyatékos. Az előítéletektől mentes környezetben tehát feltétel nélkül tolerálják azt, aki a társadalmilag elfogadott egészségképtől eltérő egészségképet mutat. Az ilyen mesterségesen létrehozott tolerancia nem egységes; faluközösségben sok esetben csak a felszínen, kifele mutatkozik az elfogadás. Az egészségmodell nemcsak időben változik, hanem foglalkozások és nemek szerint is eltérő jelleget mutat. Bizonyos közösségekben például dicséretes a nagyétkűség a férfiak esetében, a nőknél viszont elítélendő tulajdonság. A szellemi munkát végzők pedig különösen a művészek mentesülnek a polgári ideál dominanciája alól, ők lehetnek deviánsak.
A deviancia
Durkheim irányzatteremtő szemlélete szerint tökéletes társadalom nem létezik, ennélfogva a deviancia/bűnözés bármely társadalom elkerülhetetlen aspektusa, az egészséges társadalmak nélkülözhetetlen része. "Hogy bűnözés létezik, ezt normális állapotnak tekinthetjük, feltéve, hogy nem halad meg egy társadalmi típusokként változó mértéket. A bűntett olyan cselekedet, amely különösen nagy energiával bíró és igen pontosan körvonalazott közösségi érzelmeket sért meg." (Durkheim 1996)
Amellett, hogy a normák megsértéseként határozták meg a devianciát, semmilyen más megoldást nem találtak még. A hatvanas évek minősítéselmélete (labeling theory) fordulatot jelent a korábbi szemlélettel szemben: többé nem az számít deviánsnak, ami a társadalmi normáktól eltér, hanem az a viselkedés, amelyet a társadalom tagjai annak nyilvánítanak (mivel a normák megsértése túllépi a társadalmi tolerancia határait). Nem a deviáns viselkedés teszi tehát a személyt deviánssá, hanem a minősítés. Újabb figyelemre méltó jelenség kerül ezáltal előtérbe: egy közösségen belül nem szükségszerű, hogy egy személy deviánsként viselkedjék, elég, ha a társadalom tagjai vagy intézményei annak nyilvánítják. Elmondhatjuk, hogy a társadalmi struktúra egyes részei olyan körülményeket teremtenek, amelyek között a társadalmi kódexek áthágása "normális" reakció, mivel ezek a struktúrák olyan hatást fejtenek ki a társadalom bizonyos tagjaira, hogy inkább nonkonform, mint konform magatartást tanúsítanak. (Merton 1996) Ha a társadalmat úgy tekintjük, hogy kontextustól függően különbözőképpen válaszol a deviáns viselkedésre, akkor maguk az eltérő viselkedésűek is képesek arra, hogy különböző helyzetekben változtassanak magatartásukon. A deviáns címke arra ösztönzi a deviáns cselekedetek elkövetőit, hogy mások ítéletére mintegy válaszképpen még inkább elzárkózzanak, és ezáltal egyre marginálisabb helyzetbe kerülnek. Amint a megbélyegzett emberek elfogadják a minősítő címkét, és ez befolyásolja további cselekedeteiket, máris újabb címkével látják el őket. Ezt nevezik a minősítéselmélet teoretikusai másodlagos devianciának. A megbélyegzés kialakulhat testi fogyatékosság miatt, az egyéni jellem szégyenfoltjai következtében is (ilyen az elmebeli rendellenesség stb.). Stigmái lehetnek a faji, nemzeti, vallási hovatartozásnak is.
A minősítéssel/megbélyegzéssel a deviánsokat kizárják a társadalmi cselekvésből, ezért a kis közösségek kevesebbszer folyamodnak ehhez az eljáráshoz, mint a nagy közösségek. A kis közösségekben minden résztvevő hozzájárul a szociális rend kialakításához, s valakinek a kizárása komoly törést vagy konfliktust is eredményezhet amellett, hogy az egyéni részvételt lehetetlenné teszi. A nagy közösségek ellenben nem sérülnek meg amiatt, hogy tagjaik a stigmatizálás következtében elvesztik teljes jogú státusukat. A társadalom egységessége nem függ a résztvevők szoros kapcsolatától. A társadalmi csoport mérete befolyásolja az egyének megbélyegzését. Mivel egy társadalom egységét ennyire veszélyeztetheti ez az eljárás, sokkal valószínűbb, hogy a közösség kívülállókat bélyegez meg, akik nem részesei a közös társadalmi kontextusnak vagy interperszonális kapcsolatainak.3 A közösségen belüli címkézés hangsúlyosabbá teheti a szubkulturális vagy etnikus különbségeket, a közösség határain túlmutató megbélyegzés viszont megerősítheti a kulturális identitást és integritást.
Enyhe és súlyos deviancia
A társadalomtudományok nagy része úgy kezeli a devianciát, mint egyszerű eldöntendő vagy-vagy jelenséget: valaki vagy megfelel a társadalmi normáknak, vagy nem. Ez utóbbi deviáns viselkedésnek minősül. Világos megközelítés, de ugyanakkor le is szűkíti a problémakört. A deviancia összetettebb kérdéseket vet fel. Raybeck (1991) árnyaltabbá teszi a jelenség megközelítését azáltal, hogy bevezeti az enyhe, valamint a súlyos deviancia (hard and soft deviance) fogalmát, éppen azért, hogy a fokozatok által a különböző magatartások elkülöníthetőek legyenek.4 Megtűrt devianciának azt a fajta viselkedésmódot tartják, amelyet intézményesen nem büntetnek ugyan, de a közvetlen környezet valamilyen módon elítéli és ennek megfelelően bünteti. Egy társadalom tagjainak válasza a devianciára annak függvényében történik, hogy mennyire érdekeltek a kulturális értékek és a szociális rend fenntartásában. A társadalom viszonyulása és értékfelfogása esetenként lényegesen különbözhet. Az emberek képesek megkülönböztetni azokat, akik nem viselkednek a normáknak/ideáloknak megfelelően (a túlsúlyosakat stb.) azoktól, akik valójában fenyegetik a rendet (a tolvajok, a forradalmárok stb.). Ezek a devianciák a legenyhébbtől a legsúlyosabbig rangsorohatók. Érdemes tehát különséget tenni az enyhe és súlyos deviancia között, mivel az előbbi csak a kulturális és szociális szabályoktól eltérő viselkedést jelöli, míg az utóbbi nem csupán eltávolódik a társadalmi rendtől, hanem komolyan fenyegeti is annak megmaradását.
Egy közösségen belül a deviánsnak számító magatartás megítélése erkölcsi alapon működő, nem tudatos előítéletek alapján is megtörténhet. Előfordulhat például, hogy az erős erkölcsi szempontok érvénybe lépése folytán nem csupán azokat a személyeket fogják bolondnak titulálni, akik az orvostudomány megítélése szerint értelmi fogyatékosoknak minősülnek. A veleszületett elmebetegség esetén könnyű a dolgunk, hiszen ilyen esetekben egyértelmű a "diagnózis". (De ennek megítélése a települések típusa alapján eltérő lehet.) Bonyolultabb a helyzet olyan esetekben, amikor egy helytelen magatartás vált ki rosszallást, és ebből a deviánsnak minősített viselkedésből következő összes "bűn" és cselekedet erősen befolyásolja a közvéleményt, egy irányba tereli, és kiváltja a megbélyegzést. Miképpen sorolnak be egyes viselkedéstípusokat valamelyik területre? Fontos még megtudni azt is, hogy mi számít anomáliának (Durkheim), devianciának, ezeknek függvényében pedig ki a normális, azaz mentes olyan fogyatékosságoktól, hibáktól és szenvedélyektől, amelyek megszegnek egy paradigmát, egy kidolgozott szociális modellt. Az a látszólag szerény követelmény, hogy valaki ne legyen fogyatékos, azonosnak bizonyul a modellel, az "ideállal" (Gulian 1983, Durkheim 1978). Akik az adott elvárásoktól negatív irányban nem térnek el, azt az emberek magukat is beleértve normálisnak tartják. (Goffman 1981) A kihágások láttán a "normális" ember elégtételt érez, megerősödik abbéli tudatában, hogy ő különbözik a bolondoktól, igazolva érzi saját értékét és helyét a közösségben.
A megbélyegzés alkalmazása
A deviánsnak minősülő viselkedésmódok vizsgálata során nem kerülhetjük meg a normalitás fogalmát. Valójában ez az alapvető viszonyítási pontunk, hiszen a devianciát úgy határoztuk meg, mint a társadalom hatalmi vagy domináns osztályai által megteremtett viselkedési szabályrendszertől, egészségképtől való eltérést. "Egészséges" ebben az értelemben "normálisat" jelent. A társadalomnak szüksége van a normálisnak kikiáltott mintáktól eltérő viselkedésre (lásd Durkheim, Andorka, Ben-Yehuda).
Saját környezetemben vizsgáltam meg azt, hogy egy közösség tagjai hogyan alkotnak ítéletet egy számukra teljes egészében ismeretlen személyről. Egy tizenöt tagú csoportot kérdeztem meg, hogy milyen paraméterek alapján alakítják ki véleményüket addig hallomásból vagy csak látásból ismert személyekről. (A csoport különböző szociális helyzetű, korú és nemű egyénekből állt.) Válaszaik alapján állítottam össze azt a paramétersort, amelyet két további csoportnak mutattam be. A közölt leírás két közeli ismerősömre is ráillett, egyikük bele is egyezett abba, hogy külső személyleírását felhasználjam erre a célra. A leírt személy biológiai és pszichológiai szempontok alapján egészségesnek, azaz a hivatalos álláspont alapján "normálisnak minősíthető. Objektív megfigyelések alapján a következő jellemzést használtam fel. Öltözéke slampos; beszéde kapkodó; gesztikulációja, mimikája bántóan élénk; másokhoz való viszonyulása extrovertált; kiszolgáltatottsága nagyfokú; feszültséget okoz viselkedésében az alvászavar; saját érdekeit nem ismeri fel helyesen.
A megkérdezetteket három csoportba osztottam. Az elsőben szerepelnek a 20 és 35 év közöttiek (legtöbbjük egyetemista), a második csoportba soroltam a 35 és 60 év közöttieket, a harmadik esetében pedig az alsó korhatár 60 év. Kérdésem minden esetben ugyanaz volt. A bemutatott jellemzés a megszokottat tükrözi-e vagy sem? Ha nem, akkor nevezhető-e a leírt egyén normálisnak? A kétféle válaszadási lehetőség (igen, nem) kizárta mind a pozitív, mind a negatív irányba történő megengedéseket (amit a legtöbb megkérdezett így is megpróbált: "Igen, normálisnak mondható, de valamiféle zavar lehet a viselkedésében." Vagy "Nem a megszokott ez, mégsem lehet oda besorolni [ti. a bolondok közé], valahol a kettő között áll.")5 A fiatalabb korosztály nagy része normálisnak minősítette a bemutatott személyt, legfönnebb a másságot érzékelte, de nem elítélendő tulajdonságként. Jobbára asszociációkat alkottak: "Van egy ismerősöm, aki pont így néz ki, de ő teljesen normális." "Tökéletesen ráillik Z.-re." A válaszokból kiderült, hogy főként életkori, illetve életviteli tapasztalataik miatt a fizikai megjelenést és szellemi képességeket egyformán fontosnak tartják, és ezek alapján ítélkeznek. Habár a szellemi adottságokról semmit sem tudtak, valószínű, hogy nem társítottak csökkent szellemi teljesítményt ahhoz a külsőhöz, ami akár egy elmebetegé is lehetne. Viszont az egyetemisták által megteremtett modell sok pontban hasonló vagy éppen azonos a bemutatott személyleírással.
A második csoport szociális szempotból színesebb volt, de a válaszok egyértelműen arra világítottak rá, hogy a megkérdezettek nem megszokottnak és határozottan nem normálisnak minősítették a számukra ismeretlen személyt. Míg az első csoportba soroltak egyszer sem említették, az utóbbiban többször is elhangzott az infantilis jelző. Az idősebbek kevés asszociációs utalást használtak, ha előfordult is néhány, negatív értékjelentésű volt: "Így néz ki egy tekergő, aki mindig ott áll a piac mellett." "Zavart lehet, egyszóval nem normális." Csupán néhányan válaszolták azt, hogy a bemutatás nem feltétlenül utal abnormalitásra. Ez az elenyészően kis számú csoport úgy vélekedett, hogy a nem normális nem mondható teljes bizonyossággal bolondnak.
Alvászavart szándékosan írtam a listára, de a megkérdezettek közül senki sem kérdezett rá annak okára. Kimondottan az alvászavar miatt egyetlen diáklány ítélte nem normálisnak a bemutatott egyént. Senki nem kérdezett rá szociális státusára, anyagi helyzetére (ami egyébként magyarázattal szolgálhatna például öltözékére). Ugyanakkor számolnunk kell azzal a ténnyel is, hogy igen megtévesztő lehet az ilyen személyleírás alapján történő ítélkezés, mivel igencsak felszínes információkhoz jutunk általa. Szemléltetésül következzék két híres ember személyleírása. A leírás alapján egyértelműen a "normális" kategóriába sorolhatjuk őket: rendezett külső, állandó munkahely, extrovertált viselkedés, visszafogott gesztikuláció. Ezek a jellemző jegyek két amerikai kéjgyilkos tulajdonságai. Megállapítható tehát, hogy ítéletalkotásunk rendkívül felületes. Az átlagember nem húz éles határvonalat a normális és nem normális közé, hanem kijelöl egy sávot, amelybe beletartozik minden normálistól eltérő viselkedésmód. Ezek a devianciák pedig a kontextustól függően bolondságnak minősülhetnek. Ezáltal új aspektussal bővül a kutatási szempontrendszer: a bolondság megítélése nemcsak társadalmanként és társadalmi osztályonként6 változik, hanem korosztályonként is. Az ifjabb korosztály erősen intellektusközpontú, míg az idősebbek számára a külső megjelenés is elég ahhoz, hogy egy személyről negatív véleményt alakítsanak ki. Az említett sáv tűrési határként működik: mutatja, hogy mennyire képesek az emberek elviselni a másságot, illetve milyen fokú másság kell ahhoz, hogy azt abnormálisnak nyilvánítsák. A sáv szélességétől függően egyes devianciák bolondságnak számítanak, mások viszont nem. A marginális helyzetbe került személyhez egyazon közösség tagjai is különféleképpen viszonyulnak. Az orvos például választóvonalat húz beteg és egészséges közé, ezáltal két kategóriába sorolja az embereket. A két terület a legkisebb mértékben sem fedheti egymást. A pszichiátriai diagnózist nemcsak azzal hamisítják, hogy ott fedeznek fel betegségeket, ahol nincsenek, hanem a megbélyegzéssel is, amit a páciensre rányomtak, s így megváltozik tetteinek és gesztusainak utólagos értelmezése. Egy bizonyos határterületen csak igen nehezen tudjuk megkülönböztetni az őrülteket a normálisaktól. Ha nem húzható meg pontosan az a vonal, ahol a normalitás véget ér, és a bolondság elkezdődik, akkor gyakran találkozhatunk a különféle devianciák bolondságként való minősítésével. Az igazi kihívás tehát az, amikor egy közösség nemcsak az elmebeteget tartja bolondnak, hanem esetleg a normális funkciókkal rendelkezőt is. Ez esetben a másodlagos devianciával kell számolnunk.
Azok a kritériumok, amelyek alapján az ítéletalkotás történik, igen bonyolult rendszert alkotnak, és ezek megléte vagy hiánya határozza meg az ítélet milyenségét. Különbséget tehetünk aszerint, hogy valaki a szocializációnak milyen fokán nem felel meg a közösség által felállított értékrendnek. Az életkortól függően a kommunikációra való képtelenség hamarabb megmutatkozik, mint a munkakerülés vagy az öltözködés kirívó sajátossága (vagy éppenséggel hiányossága), hiszen ezek csak a felnőtt egyének esetében vonnak maguk után elítélő véleményt. A verbális kommunikációra való képtelenség nagy jelentőséggel bír a megítélési folyamatban. A bolondnak vagy deviánsnak nyilvánított személy kizárható a diskurzusból, máskor viszont figyelnek rá, különös értelmet, jelentőséget tulajdonítanak szavainak. A beszédszokásoktól pozitív vagy negatív irányba mutató eltérések kiválthatják valakinek a megbélyegzését. A verbális kommunikáció általános szabályait azok is megsértik, akik negatív módon térnek el a szokásoktól, vagyis egyáltalán nem beszélnek.
A kommunikáció szabályai mellett igen fontosak a munkavégzéssel kapcsolatos megítélések, melyek a parasztság értékítéletének centrumában helyezkednek el. Ennnélfogva a munkavégzés megtagadása vagy az arra való képtelenség devianciának számít, súlyosan sérti a közösségi normákat, ezért sokszor előfordul, hogy a munkakerülőt bolondnak nyilvánítják (másodlagos deviancia). Viszont ettől a szabálytól is el lehet térni pozitív irányba. Azt az embert is bolondnak tartják, aki nagyon sokat esetleg ünnepnapokon is dolgozik. Az egyéni tevékenységnek és teljesítménynek szigorúan a közösségi normákhoz kell igazodnia. Faluközösségekben, kis településeken sok szempont alapján minősítenek, a megítélés szempontjai hatnak egymásra így alakul ki az ítélet. Mindenki kapcsolatban áll a közösség többi tagjával, minden személyi fogyatékosság vagy hiba a település tudomására jut, ezért egyetlen deviáns cselekedet nem vonja maga után a megbélyegzést, csakis abban az esetben történhet ez meg, ha az előzetes ismeretek indokolják. Nagy településeken viszont az interperszonális kapcsolatok lazábbak, az individualizálódás következtében jóval kevesebb ember áll egymással közvetlen kapcsolatban. Az ilyen kapcsolatrendszerekben csak a személy bizonyos jegyei kerülnek előtérbe, és a megbélyegzés felületes benyomások alapján is kialakulhat. Minden, a normálisnak tartott viselkedéstől eltérő magatartás nehezen tolerálható ebben a közösségben, és minden deviancia nem megtűrtnek, azaz hard devianciának minősül.
Deviancia a nagyvárosban
Nagy közösségekben a megbélyegzés meglehetősen gyakori, és kialakul a deviáns magatartások megítélésének rangsora is.7 A megítélés természetét Kolozsvár ismertebb bolondjai esetében kívánom bemutatni. Szűkebb körű felmérést végeztem kolozsvári ismerőseim között. Az volt a kérdésem, hogy a város közismert bolondjai között vannak-e különbségek bolondságuk tekintetében, majd megkértem, rangsorolják őket a legártalmatlanabbtól az általuk legártalmasabbnak tartottig.
Teljesen ártalmatlannak tartották a Zâmbi néven ismertté vált nőt, aki öltözékével vonja magára a figyelmet. Öltözéke tiszta, de nagy, elütő színű foltokat varr ruháira. Ragadványnevét azért kapta, mert állandóan derűsen mosolyog. Verbálisan megnyilatkozni senki sem hallotta, öltözete miatt mégis mindenki egyértelműen bolondnak tartja. Egyesek tudni vélik, hogy a tévénél vagy a helyi rádiónál dolgozott, de azt már nem tudják, hogy elmebaja abban az időben hasonló külsőségekben nyilvánult-e meg. A megkérdezettek ugyancsak kevésbé idegenkednek attól a bolondtól, aki gyakran "szónokol" Kolozsvár utcáin. Külseje eléggé gondozatlan, de őt elsősorban verbális megnyilatkozásai miatt bélyegezték bolondnak. Nem bántja az embereket. Kiabálása a mindenkori kormány intézkedéseire vonatkozik. Gyakran előfordul az is, hogy beszédének érthető részei (hozzáértő!) történelmi kommentárok.
Kevésbé bizalomgerjesztő az a nő, akit egyéni, ugyanakkor kirívó öltözködése miatt tartanak Zâmbinál súlyosabb bolondnak. Szintén szótlan, senkivel nem kommunikál;8 maga készítette, különböző stílusú ruhadarabokban, meghökkentő kiegészítőkkel felszerelkezve kelt feltűnést a Horea út környékén. Ritkán látható, többen nem is tudták azonosítani.
Negyedik Lulu, kinek gnómszerű alkatához furcsa orrhang társul. Ő a város közkedvelt mókamestere, közvetlen modora miatt az emberek szívesen szóba állnak vele. Általában tréfálkoznak vele. Mindenkit tegez, és mindenki tegezi; önérzetében sértve érzi magát, ha túllőnek a célon, mikor túlságosan személyeskednek vele. Ha néha elvetődik a lakótelepekre, a gyermekek csapatokba verődve követik, nevetnek rajta, néha durván sértegetik, ő azonban tűri. Ritkán kergeti el őket.
Laci a város tevékeny bolondja. Hulladékot gyűjt, kis kézikocsiján szállítja. Külseje gondozatlan, öltözéke elhanyagolt, piszkos. Előfordult már, hogy egyébként szótlan magatartása agresszívvá vált, látható ok nélkül sértegette az embereket.
Leginkább Miau-Miautól tartanak főleg a lányok és a nők. Külseje eléggé elhanyagolt, arckifejezése ijesztő. Gyakran hordoz magánál rózsát. Gúnynevét nyávogást imitáló állandó artikulációja miatt kapta. Az utcán nyávogva közeledik a nők felé, a kiválasztottakhoz annyira ragaszkodik, hogy követi őket egy darabon, azok pedig menekülnek előle. Főleg a belvárosi kávézókban lehet látni, de ott nem rendetlenkedik.
A felsorolt adatok egyértelműen bizonyítják, hogy adatközlőim egy vagy két szempont alapján stigmatizálnak, ítélnek valakit bolondnak. A legelső tulajdonság, amiért a deviáns személyt elkülönítik a többiektől, leginkább a verbális megnyilatkozás, továbbá fontosak még az öltözködés sajátosságai, nem utolsósorban pedig az alkati megjelenés. A bemutatott deviáns viselkedésűek rangsorolása által megfigyelhető az a jelenség, amelynek alapján élesen elkülönül a soft a hard devianciától. A teljesen ártalmatlan bolondok felsorolásával kezdődött a lista, majd következtek azok, akiket valamiért ártalmasnak tekintettek a megkérdezettek.
Deviancia a kis közösségben
A monolitikus társadalomban működő megbélyegzési és kizárási szabályok szemléltetésére Almásmálomban, a Mezőség északi részén fekvő vegyes lakosságú faluban gyűjtöttem. Beszélgetőtársam volt a helyi születésű nyugdíjas tanítónő, M. I., aki több éven át a faluban tanított, valamint B. Zs., egy nyolc osztályt végzett özvegyasszony. Mindkettőjüket a falu köztiszteletnek örvendő, illetve a közrendet sértő lakosairól kérdeztem. Arra voltam kíváncsi, hogy a deviáns viselkedésűeket hogyan ítéli meg a közvélemény, vagyis milyen viszonyban állnak a marginalizált helyzetűek a falu többi tagjával. Fiatalabb falubeliektől nem sikerült túl sok hasznosítható információt szereznem. Főleg a lányok és fiatalabb nők zárkóztak el kérdéseim elől.
Az első beszélgetés B. Zs.-vel történt. Elmondta, hogy él a faluban egy elmebeteg (epilepsziás) nő, aki évek óta egyedül lakik. Annak haláláig együtt élt édesanyjával.9 Viselkedése kiszámíthatatlan. Csak akkor áll szóba az emberekkel, amikor kedve tartja. A falusiak sokszor hívják dolgozni, alapossága miatt viszont gyakran kinevetik. ("Annyit kapálja azt a szőlőtövet, hogy gondolom magamban, alig marad ott föld. De megcsinálja rendesen, azért hívom" mesélte egy falubeli gazda, aki gyakran igénybe veszi segítségét.) Otthon állandóan mos, takarít. Öltözéke rendkívül tiszta, így eltér a falu lakosainak szokásos öltözékétől, azok ugyanis csak ünnepekkor vagy vasárnap vesznek fel tiszta ruhát, munkanapokon viszont nem. Templomba minden alkalommal eljár, ami szintén nem szokás a falusiak körében. "Nincs olyan, hogy ő hiányozzon. Még nagyhéten is minden áldott nap elment." Ez esetben nem feltélenül azért stigmatizálták, mert viselkedésében, szokásaiban eltért a falu nagy többségétől. Szellemi fogyatékosságát nem róják fel hibaként, tehát ezen a településen tolerálják az elmebajt. Ellenben túlzott tisztaságigénye, aprólékos munkája nem tűrt devianciaként jelentkezik.
Adatközlőim egy Ványának becézett román emberről is beszéltek. B. Zs.-vel folytatott beszélgetésemből néhány részletet idézek, mivel úgy vélem, hogy a falura jellemző gondolkodásmódot sikerült megragadni.
" Az a trampli?Úgy mondjuk, hogy Gábor Ion. Az apja Gábor volt, aztán ő csak románul tud. Sokszor berúg, aztán kiabál az asszonyok után.
Minden asszony után?
Nem minden, csak a fiatalok után.
S az asszonyok mit csinálnak?
Egyszer mentem lefelé, s ő itatott valami tehenet a nagynénjének, aki ott lakik a híd mellett [ti. Ványa szomszédságában]. Jött a vízről a tehénnel, s egy menyecske, a Delegát menye ment a tehenével a vízre. Aztán mondja neki Ványa, hogy »Egyem a kis szájadat«, de a menyecske csúnyán mondott neki valamit. Kérdem tőle: »Te, mért beszél veled ilyen csúnyán?« Azt mondja »Cã-i din neam prost.« Mondom »Te, ne mondj ilyent.« »Hogyne mondanám, mikor én mondom neki szépen, ő meg mond nekem csúnyán.«
Ványa csúnyán is szokott beszélni?
Beszél, amikor ittas. Mikor nem ittas, akkor nem. [...] Mikor ittas, akkor ordít az utcán, tudod, az emberbe teszi bele a nyavaját.
Van családja?
Nincs. Van háza pont a híd mellett. Aztán olyan rendje van, azt mondják, hogy az Isten őrizzen meg, oda ne menjen be senki. Még meghívják dolgozni, mikor meg vannak szorulva, egy favágáskor, vagy ez-az Ha találkoznak vele az utcán, megkérdik, hol járt. Én nem szaporítok vele nem tudom mit, megmondom, amit kérdez.
Nem szívesen beszél vele?
Én? Én biza igen, csakhogy ugye nincs mit. Hát mit tárgyaljak vele? Mondom, milyen hideg és milyen sík van, ő szól, hogy vigyázzak. [...] Nem lehet mondani, hogy rossz ember, csak egy kicsit olyan... nem tudja ő a világ menetét."
Ugyanerről a személyről M. I. ezt mondta: "Nagy, kövér ember, kancsal is, aztán olyan rémítő! Nem buta az! Ha nem részeg, akkor érti a politikát, biza sokszor mondja, hogy az újságban olvasta ezt vagy azt. Dolgozik az embereknek, de nem szavatartó, nem lehet vele mindig értekezni. Egyedül él, nem gondozza senki, úgy dolgozik pénzért, ételért meg italért. Piszkos, de nem szégyelli, ez semmit sem szégyell. Amikor olyan részeg volt, hogy itt a kapu előtt leesett, akkor is mondta, hogy inni akar. Nagyon csúnyán beszélt, jöttek a gyerekek, s rá kellett szóljak. Két román fiú vitte el, nem is tudom, hová."
Mindkét adatközlőtől megkérdeztem, hogy bolond-e ez az ember vagy sem. A következő válaszokat kaptam: "Hát bolondnak éppen nem bolond, mert néha lehet vele beszélni. Csak részeges, s akkor olyan, mint egy eszeveszett." (B. Zs.) "Egy rendes, becsületes ember nem ilyen. Aki így viselkedik, az bolond, semmi más." (M. I.) A kétféle értékítélet a faluban elfoglalt szerepről tanúskodik. Az idős tanítónő egész életében neveléssel foglalkozott, a helytelen magatartás nála erősebb ellenérzést vált ki. Idegenek előtt a falut kompromittálva érzi azáltal, hogy vannak olyanok, akik nem tartják be a faluközösség normáit. Azáltal, hogy bolondnak nevezi, feloldja az összes kötelező társadalmi szabály betartása alól, ezzel izolálja, mintegy megerősíti a falu többi tagjának a normalitását. Ő ugyancsak bolondoknak nevezte a faluban lakó dadogó testvéreket, főleg hirtelen természetük miatt, a többi megkérdezett pedig tagadta, hogy a dadogás miatt valaki bolond lenne. Társadalmi rangjuk nagyon szilárd a faluban, hosszú ideig ők harangoztak, és mindegyiknek van családja. Beszédhibájuk miatt senki sem csúfolja őket, távollétükben viszont csupán a mulatás kedvéért parodizálják vagy imitálják őket.10
Ványát, akit M. I. bolondnak nevezett, B. Zs nem minősítette annak. Az eszeveszett valószínűleg nem az őrült vagy a bolond szinonímájaként fordult elő beszédében, hanem egyszerűen csak a hasznavehetetlenséget fejezi ki. A részegség nem szokatlan jelenség a faluban, a legtöbb ember nem is tartja véteknek. A templomba járásról valaki nevetve a következőket mondta: "Van, aki azért má` ki is józanodik, s elmenyen a templomba is. Az emberek nem mondanak semmit. Nem törődik egyik a másikkal. Nem lepődnek meg, hogy ez részeg, vagy az. Még gondolják, hátha megjön a jobbik esze." Ebből első látásra ellentmondásos szemlélet rajzolódik ki. A "nem törődik egyik a másikkal" azt jelezhetné, hogy a kis közösségek ítéletalkotásáról megfogalmazott feltevések ebben az esetben nem igazolódnak be. Viszont az adott szövegkörnyezet alapján (a részegségről van szó) joggal hihetjük, hogy a részegség az, ami nem zavarja a részeg környezetét. Sőt a következő mondat megerősíti az előző jelentését: nem stigmatizálják az alkoholistát, hanem megpróbálják a fogyatékosságát nem hibaként tekinteni addig, amíg "megjön a jobbik esze", azaz amikor már teljes értékű tagja lesz/lehet a közösségnek. Vagyis a deviáns személyről fokozatosan lekophat a stigma, és az egyén újra beépülhet a közösségbe (vö. Raybeck). Még egy jel mutat arra, hogy az említett falu közössége nem tekinti bolondnak Ványát. M. I. az alkoholizmust eleve devianciának tekinti, ezért a bolond minősítés másodlagos devianciaként jelenik meg. Ellenben ha az egész falu (vagy legalábbis nagy része) szintén bolondnak tekintené Ványát, akkor ő a kialakított ítélet szerint cselekedne, azaz nem beszélgetne az emberekkel, a politikai eseményeket nem vitathatná meg velük, és valószínű, hogy dolgozni sem hívnák (lásd deviáns karrier).
A falu fiataljainak ítéletalkotása néhány mozzanatban különbözik a felnőttekétől. Már szó esett arról, hogy Ványát hazaviszik, ha képtelen hazamenni, de az is előfordul, hogy "röhögünk rajta, és sokszor mondjuk, hogy valamilyen hülyeséget csináljon, aztán jól szórakozunk". A kijelentés jelzi, hogy a bolondra mint szórakoztatóra szükség van, éppen a feszültségek levezetése céljából. Viszont ezt a szerepet nem az játssza el, aki állandóan bolondként jelentkezik a köztudatban (kiszámíthatatlan viselkedés, a többiekétől elütő mozgás, gyors beszéd, nevetséges gyakorisággal ismételt cselekvések stb.), hanem az, aki nem tölt be bizonyos funkciókat a közösségben. Vele nem szokás gúnyolódni, csúfolkodni, erre a célra egy "alkalmi bolondot" neveznek ki, mégpedig azt, akire legjobban ráillik a bolondkép.
Deviancia a kisvárosban
A nagyvárosra jellemző legfontosabb intézmények megtalálhatók ezen a településformán is, viszont méretei miatt az emberek sokszor a monolitikus társadalmakra jellemző interperszonális kapcsolatrendszert fejlesztik ki. Főleg a fiatalabbak alkotnak úgy ítéletet, ahogyan az a nagyvárosi társadalom esetében megszokott. Az idősebb nemzedék és a felnőttek sokkal több embert ismernek a kisvárosban, tudnak egymás személyes hátteréről, ezáltal könnyebben tájékozódnak a szabálysértők viselkedéséről. Tordát választottam a köztes, átmeneti ítéletalkotás elemzésére. Történeti összehasonlításra is alkalom adódott, mivel egyik idős beszélgetőtársam saját fiatalkora deviáns személyeiről mesélt. (Ma már ritkán jár ki a házból, ezért nem ismeri a jelenleg előforduló szabálysértéseket, és legfennebb hallomásból tudja azonosítani egyik-másik "kolontost"). Továbbá sikerült értékes adatokat és történeteket összegyűjtenem két hetedik osztályos kislánytól, egy huszonöt év körüli fiatalembertől, valamint egy negyven éven felüli házaspártól. Tőlük is ugyanazt kérdeztem, mint minden beszélgetőtársamtól: ismernek-e olyan embereket, akik valamiféleképpen kiugranak a "megszokott képből".
Böske néni hetvenéves. Bőven mesélt azokról az emberekről, akiket régen az egész város bolondnak tartott. Akkoriban Torda, méreteit tekintve, sokkal kisebb volt, a kapcsolatrendszer a monolitikus társadalmakéhoz állt közelebb. Ilus volt az egyik "kolontos". A háború után a Népi Szövetség előadásain lépett fel (szeretett szerepelni), így az egész város ismerte. Jó hangja volt, de "igen elnyúzta, nem tetszett az embereknek. Egy vagy két szereplés után már nem is hívták." Rendesen öltözködött, lakással rendelkezett, de állandóan úton volt, "mindig kapott valakit, akihez menjen". Deviáns viselkedése abban nyilvánult meg, hogy "belepiszkolt a papírba, és kidobta az ablakon".
1958 körül Meierhofer kisasszony a táskájában állandóan a menyasszonyi selyemcipőjét hordozta, otthonában pedig a látogatók után szeszes ruhával lemosta a kilincset, felmosta a helyet, ahol azok álltak. "Szülei kihaltak mellőle, kisasszony maradt, [...] már harminc éve, hogy meghalt."
Fülöp Biri csendes bolond volt, de Böske néni határozottan állítja, hogy "meg volt zavarodva". Annak ellenére, hogy szellemi képességei csökkentek voltak, mindenkit ismert a városban. Családja és háza is volt.
Bolond Orbánról tudni lehetett, hogy a háborúban zavarodott meg. A háború előtti ("a betegsége előtti") időkből megőrizte emlékeit. Családja nem volt, lakása sem, különféle helyeken húzodott meg rövidebb-hossszabb ideig. Öltözéke gondozatlan volt, "toprongyosan járt". Néha pénzt szerzett azzal, hogy zsákot hordott.
János szintén a háborúban lett szellemi sérült. Dolgozott, a kapott pénzt gyufásdobozba gyűjtötte, és a szomszédoktól ruhát vásárolt magának. A szövetet azonban kivágta. ("Jó úgy is!") A nadrágját térden alul megkötözte. A szomszédai néha szánalomból megetették vagy megfürösztötték. Nem bántott senkit, és "képes volt egész délelőtt az utcasarkon álldogálni". Az öregek otthonában halt meg, ott is temették el.
A kolozsvári minősítésekkel ellentétben az egykori Torda megbélyegzési stratégiáiban az figyelhető meg, hogy szinte minden deviáns személyt a keresztnevén emlegettek, tehát feltételezhető, hogy mindenki jól ismerte és azonosítani is tudta őket. Több évtized távlatából adatközlőm csak kevés bolondra emlékszik, viszont nem feltételezhetjük azt, hogy a többit nyomtalanul elfelejtette, hiszen az elmesélt részletek alapján az tűnik ki, hogy jól emlékszik minden szokatlan vagy furcsa személyre. Ha az érvelést elfogadjuk, akkor az is bebizonyítható, hogy monolitikus társadalom kategóriájába sorolhatjuk a háború utáni évek tordai közösségét. A mostani pluralisztikus társadalom felé irányuló közösség nem létezett, régebb rendkívül szoros kapcsolatok alakultak ki, törődtek a sérültekkel. Habár bolondnak tartották, gondozták őket.
A tordai kislányokkal folytatott beszélgetés során győzödtem meg arról, hogy semmiféle különbség nem mutatható ki a nagyváros közvéleményének alakulása és az ő ítéletalkotásuk között. A városban lakó vagy ott megforduló, feltűnést keltő embereknek ők csak a gúnynevét ismerik. Néhány részlet a beszélgetésből:
" Úgy hívják, hogy Gigel.
Mindenki így hívja?
Nem tudom, de ezt hallottam a gyermekektől, ők ezt szokták utánaordikálni. Ő ilyenkor nagyon ideges lesz, és ha van valami a kezében, azt leteszi, és az ember után szalad.
Történt már olyan, hogy elkapott valakit, aki utánakiabált?
Nem hallottunk ilyenről.
Hogy néz ki Gigel?
Magas termetű. Sapkával szokott járni, rongyos. A múltkor is láttam, hogy a cipője ki volt szakadva, és lógott ki a lábujja
Mit hordoz magával?
Fazakakat. Jár a szegények konyhájába, s onnan hordja az ételt. Újtordába szokta hordani az ételt egy néninek. Fizetnek is neki.
Lehet vele komolyan beszélni?
Igen, láttam ma is, hogy egy fiú az iskolánkból tárgyalt vele. Ültek egy kirakat előtt, és tárgyaltak."
A többi tordai bolondnak a nevét sem tudták megmondani. Csak külső személyleírást nyújthattak. A hang, az arc, az öltözék sokszor ellentmondásos leírása azt is megerősíti, hogy nem beható ismeretek alapján történik a megítélés, csupán egy-egy sajátosság alapján alakították ki ítéletüket. A kislányok semmiféle különbséget nem tettek köztük, mindannyiukat határozottan bolondnak nevezték. A felnőttekkel ugyanezekről az emberekről beszélgettem, ők viszont kiegészítő adatokat tudtak elmondani. Egyik-másiknak a nevét is tudták, azt, hogy hol dolgozik/dolgozott. A bolondok családi állapotáról elég bőven tudtak mesélni. Újabb deviáns egyéneket is sikerült azonosítani. Egy aranyosgyéresi elmebeteg férfiról, Karcsiról régi emlékeiket mondták el a tordaiak. Azért idézek néhány részletet, mert ezekből kiderül, hogy a Tordával nagyjából azonos nagyságú Aranyosgyéresen is a monolitikus társadalomra jellemző devianciaszemlélet volt a meghatározó.
" Ennek a Karcsinak az apja vadász volt, Turburének hívták. Még volt egy fiútestvére Karcsinak, de annak nem volt semmi baja. Mindenki ismerte szegényt, nem volt agresszív. Rendezte a családja. Volt neki egy térden felüli nadrágja. A borbélyokhoz járt
A beszéde milyen volt?
Rosszul beszélt, de amit magyaráztak neki, azt megértette. Ismerte az embereket Lejárt a borbélyműhelybe, oda be szokott ülni. Oda jártak az asszonyok, az emberek, hallgatta, mit diskurálnak. De el lehetett küldeni az üzletbe, hogy vegyen kenyeret. Leírták a papírra, s ő elment vásárolni.
Hogy nézett ki?
Majdnem két méter magas lehetett, az arca is egy kicsit olyan fura, torz volt. Járási hibája miatt kissé reszketett.
Tegezve szólították?
Kicsitől nagyig mindenkinek csak Karcsi volt.
S ő hogyan köszönt?
Intett, intett, s mintha valamit morgott volna, nem lehetett tisztán kivenni. Mi tudtuk, hogy olyankor köszönt.
Az ilyen beteget a szülei elvitték-e magukkal a lakodalomba?
Nem, ő mindig otthon maradt, valaki vigyázott rá. (Közbeszólás: De a szülei nem haltak meg? Korán elhaltak.) Az édesapja nem, az édesanyja korán meghalt, s azután maradt a nagyobbik testvére s annak a felesége. Karcsi pedig hét-nyolc éve halt meg.
Hány éves lehetett?
Körülbelül negyven körüli lehetett Nem, mégsem! Öregebb, talán hatvanéves volt. Nem tudom pontosan, mert elköltöztünk onnan. Gyéresen volt még egy román, valamilyen Nyanyának szólították. Ő alacsonyabb termetű volt, jobban nézett ki. Minden temetésen megjelent. A gyászkocsi után ő volt az első. Ő ment a családtagok előtt, de senki nem zavarta el. Aztán meghívták haza, adtak neki is ételt."
Az azonosítás olyan mozzanatok alapján történik, amelyeknek egy része megtalálható a kis közösségekben, más része viszont csak a nagyobb közösségekre jellemző. A fogyatékosnak néha nem ismerik a nevét, csak találgatják. Valakiről biztosan tudják, hogy a szüleivel lakik, és dolgozik. Egyik adatközlőm ismeri egy fogyatékos fiú édesapját, viszont nem tudja, hogy a fiút hogy hívják, vagy milyen betegségben szenved. Azt, hogy elmebeteg, abból állapították meg, hogy mozgása rendellenességeket mutat. Mivel a felületes személyleírás másra is ráillett, nehéz volt azonosítani.
Tolerancia a társadalmi osztályok szintjén
Mivel az egészségkép a társadalom különböző szerveződési szintjein is változik (Losonczy), úgy vélem, érdemes megvizsgálni néhány esetet. A következő történetek színhelye Kolozsvár. Úgy tűnik, minél alacsonyabb társadalmi réteghez tartozók nyilvánítanak véleményt, annál nagyobb szerepet játszik ítéletalkotásukban a tolerancia.
A nyolcvanas évek végéig látható volt Kolozsvárt, a Györgyfalvi negyedben egy elmebeteg férfi, akit mindenki egyszerűen Józsikának nevezett. Kedvelték. 1990 után viszont, mikor ez a városrész felkapott lett, és egyre több újgazdag költözött a környékre, Józsikát el kellett tüntetni, mert környezete nem tolerálta többé.
Nagyvárosi közegben a középréteg tűri legkevésbé a devianciát. A hetvenes évek elején a kolozsvári értelmiségiek között elterjedt a hír, hogy X megbolondult, sőt homoszexualitással is megvádolták. X művelt, magas intelligenciahányadossal rendelkező, kreatív, híres személyiség volt. Súlyos alkoholizmusáról mindenkinek tudomása volt, de ezt a tényt éppúgy, mint sorozatos botrányait elnézték, s nem került marginális helyzetbe. A hír akkor terjedt el, amikor külföldről hazatérve egy berettsapkát kezdett hordani. Ekkor már kétségbe vonták elmeállapotának épségét, sőt szexuális szokásainak normalitását is. Mindez azért történt, mert nem felelt meg, kilógott a közösség által megalkotott alkoholistaképből. Egy alkoholista öltözéke rendetlen vagy gondozatlan, éppen ezért nem illik a képbe a modern vagy divatos ruhadarab. A nyilvános botrányok miatt még nem titulálták bolondnak, mert azok beletartoztak a művészről alkotott képbe, de amint valamiképpen az elvárások ellenében cselekedett, a legszigorúbb ítélkezésnek vetették alá. A társadalmi szerepet és az egészségképet megalkotók pontosan meghatározott viselkedésmintákat állítanak fel, amihez az egyénnek igazodnia kell. A minta megsértése a megsértőt azonnal egy új szerepbe kényszeríti, szigorúbb elbírálásban részesül.
Elmondhatjuk tehát, hogy a nagyvárosban a középréteg meglehetősen nehezen fogadja el és tolerálja a devianciát, mert szerveződési elve a pluralisztikus társadalmakra jellemző, míg a társadalmi szerveződés alacsonyabb szintjén található csoportok a monolitikus szerveződési elv szerint védik, és integrálni próbálják a deviáns viselkedésű vagy deviáns személyt.
Összefoglalás
A társadalmi osztályok úgy hoznak létre devianciát, hogy meghatározzák azt a szabályrendszert, amelynek a megsértése alkotja a deviáns magatartást. Minden társadalmi osztály használ megbélyegzést, de ennek a természete különbözik kis és nagy közösségekben, valamint az átmeneti típusú társadalmakban. A deviánsok stigmatizálását nagymértékben befolyásolja a hard és soft deviancia elkülönítése. Monolitikus közösségekben a deviánsként való megítélés nagyobb veszteséget jelent a társadalom számára, ezért a soft devianciát nem minősítik bűnnek, hanem a deviáns egyént megpróbálják a közösség teljes jogú tagjaként kezelni. A pluralisztikus társadalmak rendkívül érzékenyek mindenféle deviáns viselkedésre, éppen ezért nem mutatnak toleranciát a közrendet megsértőkkel szemben. A kisváros a két típus kereszteződésében áll, itt megfigyelhető az ítéletalkotási stratégiák keveredése. Kimutathatók a társadalmi csoportok szerinti eltérések is. Az egészségkép másként alakul a társadalmi szerveződés különböző fokain, s ezáltal a megalkotott modelltől való eltérés is más-más jellegű, a szabályozó büntetések pedig gyakoriságuk és súlyosságuk mértékét illetően nagy eltérést mutathatnak.
A társadalom mobilitásához szükség van a deviancia meglétére, mert a szabályrendszer megsértése szorgalmazza a normalitás határainak újraértelmezését, a társadalom tagjainak állandó önvizsgálatát, valamint a másság folytonos újraértelmezését. Egy közösség tagjai kitermelik saját rendszerük egységességének a megőrzéséhez szükséges devianciát, oly módon, hogy vagy a közösség nem teljes értékű tagjait cimkézik meg, vagy alkalmanként kikiáltanak valakit bolondnak. Vagy pedig a kívülállók körében keresnek olyan egyéneket, akiknek a bolonddá való "kinevezése" nem befolyásolja negatív módon a közösség szociokulturális rendszerét. A nagy közösségek intézményesített szemlélete, valamint a kis közösségek egyéni észlelései mindig a másság elfogadásának mértékét jelzik, s az egyén észlelésében általában tágabb értelmezésre van lehetőség, mint az intézmények esetében.
JEGYZETEK
1. Durkheim mechanikus és organikus szolidaritásuk (mechanical solidarity, illetve organic solidarity) szerint különít el társadalmakat. Az elsőt a hagyományos, esetleg primitívekkel azonosítja, az utóbbinak pedig az összetettebb, széttagoltabbakat felelteti meg. Tönnies a Gemeinschaft és Gesellshaft megnevezéseket használja ugyanazon kategóriák jelölésére. (Vö. Ben-Yehuda 1985) FreilichRaybeckSavishinsky elemzésében community és society terminusokat találunk a kis (monolitikus) és nagy (pluralisztikus) közösség/társadalom megnevezésére. Dolgozatomban ez utóbbi elnevezések nem a társadalmi csoportok jelölésére szolgálnak, hanem az első két minta szerint a különböző típusú és szerveződésű társadalmak azonosítására. A small-scale social unit és a large-scale social unit pedig mikrokörnyezet és makrokörnyezet megnevezéssel szerepel.
2.Az áttekintést Losonczi Ágnes tanulmányának (Ideálok, minták, ellenminták) felhasználásával végeztem.
3. Lásd Savishinsky (1991): a Bahamákon a turisták kerülnek olyan helyzetbe, amikor a deviáns szerepet játszatják el velük, mivel a bennszülöttek szemében a fehér emberek eleve annak számítanak.
4. Elméletével a már meglévő fogalmakat árnyalta; Stebbins által használt terminusokkal vont párhuzamot. A hard and soft deviance megnevezéssel nagyjából ugyanazt jelöli, mint Stebbins a tűrt és nem tűrt deviancia (tolerable and intolerable deviance) kifejezésekkel.
5. A válaszadás azért volt nehéz, mert ezeket a kérdéseket olyan környezetben tettem föl, ahol a pluralisztikus társadalom ítéletalkotási mintáinak megfelelően éppen a különféle intézmények hatáskörének erőssége folytán többféle válaszadási lehetőség alkulhatott ki. Mindemellett figyelembe kell venni a megkérdezettek életkorában, foglalkozásában megmutatkozó különbségeket is.
6. Peter Burke (1989) azt próbálja bebizonyítani, hogy a kultúra földrajzi szempontból és a társadalom rétegződése szerint változik. Ennek megfelelően a szemléletmódok is másak, ez pedig a megítélések változatosságát hordozza magában.
7. "A nagyméretű társadalmi egységek, amelyek sokkal gyakrabban használják a megbélyegzést, általában sokkal kevesebb soft devianciát tűrnek meg, és gyakran mellőzik megkülönböztetni azokat, akik valójában fenyegetik a mások épségét (rablók, gyilkosok) azoktól, akik semmiféle fenyegetést nem jelentenek (csavargók, csalók)." (Raybeck)
8. Lásd a kommunikációs norma negatív irányba történő megsértése.
9. A szellemi sérültek számára a család jelenti a biztonságos életet. A mikrokörnyezetben megkülönböztetett figyelmet szentelnek neki. "Akiről tudták, hogy ügyeinek önálló vitelére képtelen, annak nem adtak lehetőséget önálló termelői munkára. [...] A szülők végrendeletükben külön biztosították az ilyen gyermekeket: többet adtak nekik, hogy legyen miből eltartaniuk magukat, vagy annak a testvérnek a gondjaira bízták, aki velük együtt maradt a szülői házban." (Tárkány Szücs, 1981.)
10. Denis Gafin a Feröer-szigeteken jegyzett le egy érdekes esetet. Az emberek egymás hibáit szatirikus balladákba foglalják, mindenkinek gúnynevet adnak, ezzel minden deviációt nyilvánosan, az érintettek jelenlétében hoznak a többiek tudtára.
VÁLOGATOTT BIBLIOGRÁFIA
Andorka Rudolf: A deviancia fogalmának meghatározása. In: MiltényiMünnich (szerk.): Tanulmányok a társadalmi beilleszkedési zavarok köréből. Bp., 1980.
Benedek István: Aranyketrec. Egy elmeosztály élete. Bp., 1957.
Ben-Yehuda, Nachman: Deviance and Moral Bounderies. The University of Chicago Press. Chicago and London, 1985.
Caton, Steven C.: The "Voice" of the Despicable: Deviance, Speaking, and Power in Yemeni Tribal Society. In: FreilichRaybeckSavishinsky (szerk.): Deviance. Anthropological Perspectives. New York, Westport, Connecticut, London, 1991.
Durkheim, Émile: A társadalmi tények magyarázatához. Bp., 1978.
Durkheim, Émile: A bűnözés normális jelenség. In: GönczölKerezsi (szerk.): A deviancia szociológiája. Bp., 1996.
FeketeSchmidtkeMartonKóczán: Öngyilkossággal kapcsolatos attitűdök a tömegtájékoztatásban. In: MünnichMoksony (szerk.): Devianciák Magyarországon. Bp., 1994.
Foucault, Michel: A diskurzus rendje. Holmi 1991/7.
FreilichRaybeckSavishinsky: Deviance.Anthropological Perspectives. New York, Westport, Connecticut, London, 1991.
Gaffin, Dennis: Faeroer Islands: Clowning, Drama, and Distortion. New York, Westport, Connecticut, London, 1991.
Goffman, Erving: Érintkezések. Szociológiai füzetek 14., 1978.
Goffman, Erving: A mindennapi élet szociálpszichológiája. Bp., 1981.
Honti B. László: Deviáns viselkedés és társadalmi reakció. In: MiltényiMünnich (szerk.): Tanulmányok a társadalmi beilleszkedési zavarok köréből. Bp., 1980.
Hoppál Mihály: Deviáns magatartás és etnikus hiedelemrendszer. Forrás, 1979/2.
Illyés Sándor: A deviáns másság. In. MünnichMoksony (szerk.): Devianciák Magyarországon. Bp., 1994.
Jaccard, Roland: Nebunia. Timisoara, 1994.
Kolozsi Béla: Deviancia. Bp., 1992.
Laing, R. D.: Bölcsek, balgák, bolondok. Bp., 1990.
Leach, Edmund: Szociálantropológia. Bp., 1996.
Léderer Pál: Az a kétes megbízhatóság. Replika, 1994/1314.
Losonczy Ágnes: Az egészség és betegség társadalmi szabályozottsága (Ideálok, minták, ellenminták). Bp. (é.n.)
Merton, Robert K.: Társadalmi struktúra és anómia. In: GönczölKerezsi (szerk.): A deviancia szociológiája. Bp., 1996.
Raybeck, Douglas: Hard Versus Soft Deviance: Anthropology and Labelling Theory. In: FreilichRaybeckSavishinsky (szerk.): Deviance. Anthropological Perspectives. New York, Westport, Connecticut, London, 1991.
Savishinsky, Joel: Free Shows and Cheap Thrills: Staged Deviance in the Arctic and the Bahamas. In: FreilichRaybeckSavishinsky (szerk.): Deviance. Anthropological Perspectives. New York, Westport, Connecticut, London, 1991.
Szakolczay Árpád: Michel Foucault a modern társadalmak kialakulásáról. In: Szakolcay (szerk.): A modernség politikai-filozófiai dilemmái, a felvilágosodáson innen és túl. Bp., 1991.
Tárkány Szücs Ernő: Magyar jogi népszokások. Bp., 1981.
Veres László: Erkölcsi normatívák és tevékenységi típusok. Debrecen, 1984.