Kemény Zsigmond olvasása közben az a benyomásunk támad, hogy szabadelvűsége nem önelvű program, nem a szellemi szuverenitás elérésének vágyából, a szabad önkifejezés igényéből, hanem az általa rajongásnak nevezett irányzat ellenhatásaként született. Kemény és elvbarátai, az úgynevezett irodalmi Deák-párt főképp az ő regényeivel, történelmi esszéivel kapcsolatban a szerintük kárhoztatandó rajongás első számú megtestesülését a regényíró Jókaiban látják. Pedig tudják, hogy Jókai, az egykori márciusi ifjú, aki már 184849 telén békepártivá szelídült, tulajdonképpen nem rajongó, nincsenek radikális követelései, nem fogadja el a radikális eszközöket, csupán a rajongókért rajong. Valamely, esetében első látásra nehezen meghatározható okból e nemkívánatos rajongás emlékét, varázsát igyekszik az utódokban ébren tartani. Azt szeretné elérni, hogy a rajongás szépségét azok is értsék, akik életbeli, jelenbeli alkalmazásától józan belátásból vagy fájdalmas kényszerűségből tartózkodnak.
A tulajdonképpeni rajongó Petőfi, akit a rajongók iránti elfogultságától megszabadulni nem akaró és az éber álmaiban őrzött múlt lezárulásába belenyugodni nem tudó Jókai még évtizedek elteltével is hazavár. Ragaszkodása nem puszta makacsság vagy oktalan szeszély. Kiváltója az egyik legkomolyabb érzés, az elvhűség, mert mint Horváth János mondja: "Jókai a regény műfajába mentette át azt a Petőfi által klasszikussá avatott költői naivságot, mely ifjúkora e nagy társát pályája első felében jellemezte." (A magyar irodalom fejlődéstörténete. Akadémiai Kiadó. 1980. 353.) Aki tehát Jókait támadja, annak Petőfivel kell megmérkőznie, illetve aki Jókait bírálja, az Petőfit is bántja, az ő szellemi örökségét is elutasítja. Az irodalmi Deák-párt azonban bírálatát Jókaira igyekszik korlátozni. Főképp azért, mert Petőfi egy merész lépéssel kivonta magát a kritikai támadásokból, amikor a segesvári csatatéren nyoma veszett, vagy ki tudja, talán mint egykor Illést, az Úr tüzes szekéren magához ragadta. De azért is, mert nem lévén regényíró, vele kapcsolatban nem lett volna mód azt a sok okos és tanulságos regényelméleti, regénypoétikai megjegyzést elmondani, amelynek közzétételére Jókai elbeszélő művészete az értetlenség és az értetlenkedés bizonyos fokán módot nyújtott.
Petőfiről szólva a műfaji kérdések helyett de legalábbis előtt magát a rajongás jelenségét kellett volna elemezni és fényt deríteni arra, hogy az nem csupán társadalmi, gyakorlati, politikai, erkölcsi vagy lelki probléma lehet, amintegyebek között Kemény Zsigmond világa mutatja, hanem egyben szellemi, kulturális szerepvállalás is. Tehát az Istenért, az igazságért, a kultúrhagyományért nemcsak egy vallási szekta, egy radikális politikai mozgalom keretei között vagy a képmutató bigottságtól mozgatottan lehet rajongani, hanem a humanista elkötelezettségtől, az emelkedett prófétai hivatástudattól, a nemzetért érzett felelősség magasztos élményétől áthatottan is, amint Petőfi életműve tanúsítja. Bár a szabadelvűség is a jövőbe vetett hit egy formája, a szabadelvű Kemény Zsigmond nem hisz abban, hogy a "rajongás", az embert a dolgok világa, a körülmények fölé emelő hit építő erő, az emberi együttélést megtermékenyítő szellemi erőfeszítés lehet. Pontosabban nem bízik abban, hogy a magyarságon belül azzá válhat, aminek lennie kell. Ezért hitetlenül, a magyarságba vetett hitét óvatosságból feladva azt javasolja, szemünket a dolgokra, a körülményekre függesztve, tartózkodjunk személyes meggyőződésünk kinyilvánításától, közvetlen érvényesítésétől.
Tudjuk, Kemény Zsigmond aggályai nem alaptalanok, a kultúránkban, történelmünkben fölmerülő nehézségek nagyobbak, mint amilyenekkel Európa más tájain a szabadelvűség találkozott. Nyilván hasznos társadalmi életünk azon sajátosságait ismernünk, amelyekre eme 19. és 20. századi eszmeáramlattal való találkozásunk fényt vet. De vajon szabad-e kultúránk és a szabadelvűség meg nem feleléséből kizárólag az előbbi fogyatékosságaira, elégtelenségére közvetkeztetnünk, azaz a szabadelvűséget a kultúránkhoz való személyes viszonyulásunk mércéjévé megtennünk? Véleményünk szerint Kemény Zsigmond hibát követ el, amikor a korszellem ígérte javak megszerzése érdekében, vagyis aggódó és cselekvő hazaszeretetből kultúránknak a korszellemhez igazítását teszi meg gondolkodása vezérfonalául. Végső soron higgadt bölcsességével azokat a nehézségeket becsüli le, amelyek nagyságára ő maga akar figyelmeztetni. A szabadelvű gondolkodó és regényíró, az eszméi által ösztönzött önismereti szándékot túlhajtva, kultúránk igaz, egészen rendkívüli, mégis értelmes sajátosságait, ésszel ugyan meg nem teremthető, de megvilágítható alapjait téveszti szem elől. A valóban nem higgadt (higgadt próféták ugyanis nincsenek) Petőfi az, aki a magyar kultúrhagyomány mibenlétét a legmélyebben, a legátfogóbban érti. Rajongása ellenére ő gondolkodik a legreálisabban, a leghitelesebben, szemléletében hit és tudás, értés és ismeret, létigazság és társadalmi, erkölcsi igazságosság helyes sorrendje nem cserélődik fel.
Petőfi meg Jókai rajongása és Kemény Zsigmond higgadt önmérséklete két, kultúrtörténeti arculatát tekintve egymástól elkülönülő tájhoz, az országnak a török által meghódított középső részéhez, valamint az újkori magyar államiság megalkotásának és megőrzésének feladatával birkózó Erdélyhez kapcsolódik. E két kultúrtörténeti egység ekkoriban fájdalmasan, de mégis belső természetéből adódóan meghasadó kultúránk két összetevőjét, egymással máig nem igazán összeegyeztethető szerepkörét fejezi ki. A látszatoknak könnyen engedő gondolkodás számára talán meghökkentő, ha azt mondjuk, a kettő közül a török által megcsonkított, természetes fejlődésében megakasztott középső rész (főképp az Alföld parasztpolgári világa, amelyhez 1848-as toborzó körútján Kossuth is fordul, és amely Petőfi költészetét közvetlenül ihleti) hordozza magában és fejezi ki kultúránk alapvető fontosságú összetevőjét. Állításunk igazságának belátásához az szükséges, hogy a törökvészben és az ország három részre szakadásában ne szerencsétlen véletlent, geopolitikai fátumot lássunk, hanem kultúránk gyökeréig visszametszésének, megújításának eszközét. A léttapasztaló arisztokratikus és a létre csupán rákérdezni tudó polgári, a szellemi és agyakorlati, a kulturális és a civilizációs szempontot intellektuális alapon elrendezni nem képes és emiatt az újkorban önálló államiságát megőrizni nem tudó magyar kultúra a török hódítás következtében kialakuló formájában történelmi lehetőséget kapott sajátosságának megtapasztalására. Európa minden más, az arisztokratikus és polgári ellentétet szociális problémává, két osztály küzdelmévé sekélyesítő népével szemben mi, magyarok módot kaptunk arra, hogy a kultúrát annak éljük meg, ami: a szellemi természetű kultúraképviselet közösségteremtő mozzanatának, s hogy ebben az élményben szellemi-kulturális szerepünket betöltsük. Az egykori hódoltság területén kialakuló, az államiság, a nagypolitika kérdéseivel szembenézni nem tudó, de a nemzeti lét kérdéseit közvetlenül érzékelő, az arisztokratikus és a polgári szempont világos megkülönböztetését nem ismerő, de mindkettőt magában rejtő parasztpolgári világ alkalmas közege volt e tapasztalat kialakításának és hordozásának.
A kultúrtörténeti értelemteljesülés paradox folyamatát egy ellenpéldával kísérlem megvilágítani. A történeti kutatások kimutatták, hogy fénykorában a török birodalom olyan katonai, politikai nyomást jelentett, amellyel szemben nemcsak a magyar állam nem tudott megállni, de amelyet hosszú ideig Európa többi hatalmai sem lehettek képesek elhárítani. Tehát ha az újkor hajnalán a magyar állam nem került volna olyan elhúzódó válságba, amelyből még ma sem bontakozott ki, azaz ha a magyar nemzeteszme intellektuálisan megalapozható lett volna, a török akkor is elfoglalja Budát, mert katonai erejének hatósugara odáig terjedt. A magyar államnak azonban e csapás súlya alatt nem kellett volna széthullnia. Akkor Közép-Európa egyéb okokból ugyancsak elbizonytalanodó államainak szerepét átvállalva, cseh, lengyel és német területek bevonásával a magyar uralkodók szervezték volna meg azt a birodalmat, amelyet végül a Habsburgok alakítottak ki. Magyar részről ebbe az irányba az Anjouk, Zsigmond és a Hunyadiak korában határozott erőfeszítések történtek. A török által meghódított területeken ugyanaz a parasztpolgári világ alakult volna ki, amely így is, de ez a társadalmi képződmény nem vált volna a magyar kultúrmítosz meghatározó szimbólumává, kultúránk mibenlétét nem belőle kiindulva kellett volna meghatározni. Abban az esetben a Nyugat-Dunántúlnak, a Felvidéknek és Erdélynek a nemzetállam keretein belül maradó, a művelődés, a szerves történelmi fejlődés áldásaiban részesülő és a polgárosult viszonyok kiváltotta fejlődés hatására etnikailag is egységesülő tájai lettek volna a magyar kultúra egésze szempontjából meghatározóak. Ez a kultúra azonban nem az a kultúra lett volna, nem annyira egyedülálló, a földrész más kultúráitól különböző, és nem annyira az európai kultúrközösség egésze szempontjából jelentős, olyan, amilyennek a miénket kell tekintenünk.
Tudjuk azonban, nem így történt, az önálló magyar államiság Erdély területére korlátozódott. És ez esetben a döntő nem az, hogy a török által meg nem hódított területek egy részét a nem nemzeti elkötelezettségű Habsburgok kormányozták, vagy hogy Erdély függetlensége is korlátozott volt, és rászorult a török támogatására. Azt kell észrevennünk, hogy a magyar állam szellemi-kulturális lehetőségein felül tartotta fenn magát, és inkább a megmaradás ösztöne, a népirtást folytató hódítók keltette egzisztenciális szorongásélmény, mintsem az elvek, az eszmék szabad és harmonikus kibontakozása biztosította fennállását. Köztudott, Erdély milyen fontosságú ellensúlyt jelentett a Habsburgok központosító törekvéseivel szemben. A leglényegesebb pedig az, hogy az önálló államiság igényének kifejezése, eszméjének ébrentartása, a rendi társadalomnak a török által meg nem hódított területeken fennmaradása következtében a magyarok nem váltak a bolgárokhoz hasonlóan kulturálistudatukat, létük arisztokratikus összetevőjét elvesztő, csak vallási és etnikai különállásukat fenntartó paraszti közösséggé, vagy a szerbekhez hasonlóan ugyancsak kulturálisan csonkult vándorló katonanéppé. Ennek lehetősége, mint a hajdúk példája mutatja, nálunk is adott volt. Erdély történelmi, kultúrtörténeti szerepe tehát nélkülözhetetlen. De az újkori nemzetállam nem önmagában, az arisztokratikus és polgári szempontot a korabeli Európa más államaihoz hasonlóan egymástól megkülönböztető és intellektuális úton kiegyenlíteni hivatott társadalmi-politikai törekvése révén volt az, hanem mint a kultúratudat fenntartásának az egész nemzet vonatkozásában nélkülözhetetlen eszköze.
A nemzeti klasszika a kultúránkban bekövetkezett megosztottságot nem szünteti meg, történetében a két, egymást kiegyenlíteni hivatott szerep fontossági sorrendben követi egymást. Petőfinek a forradalommal és szabadságharccal lezáruló életműve az előbbi jegyében áll. A történelmi léttapasztalás kultúrközösség-teremtő erejét életi meg, az európai irodalomtörténetben egyedülálló módon. A léttapasztalathoz való viszony arisztokratikus humanista és polgári formájának eltérésére, valamint a belőle adódó problémákra csak közvetve utal az életmű tragikus zárulásával. Kezelésük mérlegelése azonban már látókörén kívül esik, arra csak a klasszika második szakaszában, a megtorlás éveiben és a Bach-rendszerben, illetve a kiegyezés korában kerül sor. Talán nem véletlen, hogy a korszak koncepciót adó egyénisége, az irodalmi Deák-párt vezére, Gyulai Pál Kemény Zsigmondhoz hasonlóan erdélyi származású. A Petőfi teremtette klasszika klasszicizálása, az ő eszkatologikus látomásának a jelen látóköréhez igazítása, a népiesség programjában kifejeződő kultúrtörténeti egységélmény társadalmi érvényesíthetőségének mérlegelése jelenti az arisztokratikus-polgári szerepmegosztás tudomásulvételét és a gondolkodás azzal együtt járó differenciálódását. Az mindenekelőtt Arany Jánosnak, a Petőfi-örökség legteljesebb értékű folytatójának életművében valósult meg.
Tudjuk, hogy irodalomkritikai küzdelmeiben Gyulai Kemény Zsigmondnak milyen fontos szerepet szán, mennyire az ő műveiben véli fölfedezni regényeszményének elemeit, és a klasszicizáló törekvéseknek nem engedelmeskedő Jókai elleni harcában mennyire támaszkodik az ő prózaírói eredményeire. Mégis világos, hogy a népiességet el nem fogadó, a benne megtestesülő egységélményt meg nem tapasztaló Kemény nem felel meg Gyulai eszményeinek. Az író kételkedése, borúlátása, kétségbeesése nem a kívánatos megoldás Jókai sokat bírált naivitásával, úgynevezett felületességével és álmodozásával szemben, csupán ellensúly, egy végletet kiegyenlítő másik véglet.
Miután Gyulai és Arany a bizonyíték arra, hogy a népiesség és a benne kifejeződő hit nem föltétlenül azonos a "rajongással", nem érthető, hogy szabadelvűsége, mérsékelt, higgadt liberalizmusa miért taszítja Keményt a kétségbeesésbe. A magyarázat nem magában a szabadelvűségben van, mert Kemény nem polgár, a liberális nézetek nála nem a szabad önkifejezés alkalmai, hanem mint a történelmi arisztokrácia képviselője, mint lényegében konzervatívan hangolt személyiség nem képes elfogadni Petőfi népiességét, és a liberalizmust eszköznek, a nemzeti sorskérdésekkel megbirkózás alkalmas eszközének tekinti. E tekintetben Széchenyihez hasonlítható, akinek egy időben közeli munkatársa. Ezért is annyira kritikátlan a szabadelvűséggel szemben 184849, a nagy bukás után is, ezért ragaszkodik olyan görcsösen a liberális recepthez. Érdemes ebből a szempontból Eötvös Józseffel egybevetni, aki a szabadelvűséghez személyesebben viszonyul, és aki az ötvenes évek elején megírja a liberalizmus képtelenségét elemző Uralkodó eszméket.
A dolgok ilyen állása mellett azonban kérdés, mi magyarázza Kemény időszerűségét az ötvenes években, amikor életművének nagyobbik és jelentősebb fele bontakozik ki. Széchenyi ekkor már közéletileg és szellemi értelemben alig van jelen. Vörösmarty is, aki a nemesi liberalizmus jellegzetes, Petőfi előtti képviselője, alig tud megszólalni. Közhely, hogy Kemény modern körülmények között, a vallásháborúk korának lezárulta, a felvilágosodás megtörténte után az egykori erdélyi magyar nemzetállam reálpolitikai gondolkodását eleveníti fel, sajátos politikai hit-nélküli-hitéből merít erőt, és vesz példát ahhoz, hogyan lehet a polgárosodás szellemi-kulturális föltételeivel továbbra sem rendelkező kultúrában az állam intézményeit működtetni, a társadalmat megszervezni, a nemzetet Európa politikai-történelmi színpadán megjeleníteni. A Kemény megélte kényszerhelyzet akkor oldódik jelentős mértékben, és egyben regényírói tevékenysége akkor veszti el időszerűségét, amikor Az ember tragédiáját megíró Madách Imre tisztázza a polgár szellemi-kulturális beilleszkedésének hazai föltételeit. Madách színműve is a liberalizmus kritikája, de nem csupán annak fogyatékosságait jelzi, mint tíz évvel azelőtt az Uralkodó eszmék, hanem azt is megmutatja, miként lehet őket ellensúlyozni. Hasonló vállalkozást az orosz irodalomban is találunk: Tolsztoj Anna Kareninájában Levin Ádámhoz, a liberális eszmék ontikus alapjait megtaláló polgárhoz hasonlóan értéktudatának érvényesítési módozatait alakítja ki.
A nemzeti klasszika kétszakaszúsága a Nyugat-mozgalom elindította fejlődésben megismétlődik. E mozgalom, kultúránknak a klasszikához mérhető jelentőségű erőfeszítése természetesen nem gépiesen, értelmetlenül ismétli meg a klasszikát. Eredményeit értékesítve a léttapasztalás kultúrközösség-teremtő erejét (amelyet a népélet naivitása helyett most a bűnnek a felelős arisztokratikus beállítottsághoz tartozó Ady által megalkotott szimbóluma fejez ki) az arisztokratikus és polgári szerep kettősségének problémájával eleve összekapcsolja. Az első, ugyancsak a katasztrófáig, itt Trianonig tartó szakasz Petőfihez hasonló szerepű képviselője Ady. Az eszkatologikus távlatokban mozgó első szakaszt követő másodikban, a vulkanikus erejű látomás közvetlen hozadékának mérlegelése közben ugyancsak fölmerül Erdély példája és a Kemény Zsigmond-i életmű időszerűségének gondolata. Móricz Zsigmond Erdély-trilógiája ennek a legkiemelkedőbb példája, valamint az a szerep, amelyet Kemény Zsigmond regényei Németh László írásművészetére gyakoroltak. Lehet-e ezekben a művekben az egyébként kétségtelen Kemény-hatás tényének megállapításán túl Kemény Zsigmond gondolatiságának, regényművészetének igazolását látni? Bármily furcsán hangzik, azt kell mondani, nem. Móricz a Kemény iránti érdeklődése ellenére JókaiMikszáth anekdotikus, a magyar élet színeibe belefeledkezni tudó, a magyar kultúra ihletét, szellemiségét elfogadó elbeszélő marad, aki a "rajongó" Báthory Gábort bírálva is feloldhatatlannak látja a Bethlen Gáborral való szembenállást, és minden elismerése ellenére igazában az elsőért tud lelkesedni. Ami Németh Lászlót illeti, a regényeit a Kemény Zsigmond világára emlékeztető módon belengő fátum a múlt századi szerző felfogásával ellentétben nem a metafizikai világrend értelmezhetetlen meghasadásának mutatkozik, hanem a magyarság sajátos, kultúrtörténeti problémáit megtapasztaltató parabola, vagyis Kemény fölismeréseinek teljes értékű esztétikai megformálása.
Beszélhetünk-e ma Kemény Zsigmond különleges időszerűségéről, és állíthatjuk-e, hogy műveiben, gondolataiban mai kérdéseinkre közvetlen választ találunk? Biztos-e, hogy kultúrtörténeti tudatunk meghasadtsága még hosszú ideig fennáll, és továbbra sincs módunk a fél évezredes megkettőzöttség oldására? Nem indokolt-e arra gondolnunk, hogy az Ady és nemzedéke által kimunkált új nézőpont tanulságainak feldolgozása ahhoz hasonlóan befejeződött, ahogy annak idején ők a Petőfi-örökség klasszicizálásának, kimunkálásának folyamatát befejezettnek nyilvánították? És ha valóban egy ilyen korszakhatáron állunk, lehet-e a ránk köszöntő új kor más, mint az Adyék által problematikusan és programszerűen összekapcsolt, de máig kiegyenlítetlen kettősség intellektuális megvilágítása, harmonikus működésük föltételeinek kidolgozása? E feladat megoldása azt föltételezi, hogy ítéleteinket, ismereteinket közvetlenül az igazság teljességéhez kapcsoljuk, hogy a kultúránkban felhalmozott léttapasztalatot a józan ész fényében megvilágítsuk, és mindenki számára láthatóvá tegyük, vagyis hogy az igazságot ne tükör által homályosan, hamem színről színre lássuk, tehát a parúzia álláspontjára helyezkedjünk. Lehet, hogy ez a célkitűzés a közhelyekhez ragaszkodó gondolkodást zavarba hozó, de vajon nem illő és nem megoldható feladat ez egy olyan kultúrában, amely a magyart a parúzia népének tekintő Petőfit és Adyt mondhatja magáénak?
Szegedy-Maszák Mihály Kemény Zsigmond-könyve 1989-ben jelent meg. E könyv olyan szerző műve, akinek határozott elképzelése, világos mondanivalója van, és munkája nem kizárólag az öncélú, értelmetlen szakmai presztízs megalapozását szolgálja. Bár elképzelését többnyire nem kifejtett formulákban fogalmazza meg, törekvései az időnkénti szándékos vagy szándéktalan kétértelműségek ellenére egészükben világosan körvonalazódnak. Szegedy-Maszák Mihály könyvének központi gondolata a lét, az igazság, az Isten meghasadtságának a posztmodern által időszerűvé tett gnosztikus eszméje. Így ír erről: "Kemény realizmusa elválaszthatatlan a nézőpont fontos szerepétől. Az Özvegy és leányában a szemlélő nem követte Tarnóczy Sárát a másik szobába, ahol az szíven szúrta magát. A rajongók most idézett részletében (Kassai Elemér félreértés miatti meggyilkolásáról van szó) a külső távlatot hirtelen Pécsi látószöge váltja fel. A halál beálltáról ezúttal is csak utólag értesül az olvasó, és e kihagyás, a korlátozott nézőpont, a minden érzelgősségtől mentes szűkszavúság növeli a jelenet erejét. Gyulai Pál szembekerült a saját értékrendjével, végzetes hibát követett el, amikor meggyilkoltatta Sennót, ezért bukását úgy is lehet értelmezni mint bűnhődést. Kassai Elemér ezzel szemben teljesen vétlen, így az olvasó joggal gondolhatja úgy, hogy A rajongókban a tragikum magában a létben gyökerezik."
Igen, Kemény Zsigmond regényének az a sajátossága, hogy ilyen gondolatokat támaszt, tehát mint Szegedy-Maszák Mihály írja, az olvasó joggal gondolhat arra, hogy a tragikum magában a létben gyökerezik. Kemény Zsigmond azonban a látszat ellenére nem volt posztmodern szerző, aki a lét meghasadtságának gnosztikus élményére játékos kedvvel csillogó esztétikai szerkezeteket épít. Nem indokolt tehát az irodalomtörténésznek az a törekvése, hogy klasszikusunkat igyekszik belopni a kordivat hullámain úszó olvasó szívébe: "Legkorszerűbb törekvésű 19. századi regényírónk könyveinek vizsgálatában írja mindenekelőtt a hagyomány megőrzésének célja vezetett. Az a benyomásom, a 20. század vége felé fennáll a veszély, hogy a nemzeti örökség egy része idegenné válik számunkra. Különösen így lehet ez a 19. század magyar regényeivel. A korábbi nemzedékek körében sokkal természetesebb volt magyar regények olvasása, nemcsak azért, mert több időt fordítottak az irodalom megismerésére, de azért is, mert lényegesen kevesebb elbeszélő próza állt rendelkezésükre fordításban."
Bár hiba volna kétségbe vonni ezeknek a könyvkiadói, könyvterjesztői szempontoknak a valóságosságát, nem alaptalan azt mondani, hogy túlzott előtérbe tolásuk az irodalomtörténeti, esztétikai feladat elsikkadásához vezet. Haaz irodalomtörténész akár a tárgya iránti szeretetből a klasszikusokat eleve a befogadó ízléséhez hasonlítja, a hagyomány eltörlődik. A szerepek fölcserélése nem vezet jóra, az irodalomtörténésznek, az esztétának nem lehet más feladata, mint az irodalomtörténeti, az esztétikai jelenség hiteles bemutatása. Amikor az irodalomtörténész álláspontjának személyes vállalása helyett az olvasói vélekedésekre hivatkozik, azokhoz igazodik, és a gondjaira bízott jelenség vizsgálata helyett "a hagyománnyal való kapcsolat megőrzésének" kérdése foglalkoztatja, akkor a kétértelműségek útvesztőjében fölmerül a gyanú, hogy rémeket látva, kényszerhelyzeteket kitalálva a hagyomány átértelmezésére törekszik.
Milyen hát a Kemény Zsigmond-i regény, amely gnosztikus képzeteket támaszt, s amelyről mégsem állítható, hogy a gnosztikus világnézet esztétikai megformálása volna? Azt kell mondani: zseniális torzó. Zsenialitása abban áll, hogy alkotója mind a fölötte szemet hunyás, mind a magánjellegű, a kultúra egyetemes szempontjától elforduló beletörődés lehetőségét elutasítva, a nemzeti klasszika képviselőjeként megtapasztaltatja kultúránk nyomasztó, egyelőre megoldhatatlan problémáját. Torzó volta pedig úgy értendő, hogy a kultúrtörténeti problémahelyzettel való következetes szembenézésnek az értelmezhetetlenség, az esztétikai megformálatlanság az ára. Szegedy-Maszák Mihály, aki Kemény Zsigmondot korszerűsíteni, az irodalomtörténeti jelenséget az élményben feloldani akarja, s akinek legalábbis nincs kifogása a hagyomány önkényes átértelmezése, fogyasztói alkalmazása ellen, azt a kérdést nem teszi fel, mi magának Keménynek a viszonya saját alkotásához. Nem vet számot azzal a körülménnyel, hogy klasszikusunk nem volt elragadtatva attól a következtetéstől, amelyre rákényszerült, s amelyet a modernség vagy a posztmodern mai híve szívesen fogad. A kismonográfia szerzője nem teszi föl azt a kérdést sem, mennyiben felel meg az európai vagy a magyar kultúra természetének ez az eredmény, a gnosztikus felfogás nyomasztó élményének az a tapasztalata, amelyre Kemény Zsigmond jut. Nem tisztázza azt sem, hogy a posztmodern alkotások nem a bennük ábrázolt világkép révén, hanem annak esztétikai megformálása által válnak műalkotássá, a kultúra részévé. Az tehát a kérdés, hogy e múlt századi regényekből kultúránk hozzánk szóló üzenetét olvassuk-e ki, feladatot lássunk-e bennük, a fentebb megfogalmazott értelemben zseniális torzót, vagy a mai fogyasztói igényekbe belefeledkezve a divathoz hasonítsuk-e, önkényesen megoldásoknak tüntessük-e fel őket. El kell ismerni, Szegedy-Maszák Mihály újszerűen, konvenciókat félretevő önállósággal vesz észre valamit, amit klasszikusunk írásaival kapcsolatban nem volt szokás kimondani, s ezáltal módot ad az életmű esztétikai gyengéinek tárgyalására. Igaz viszont, hogy a Kemény Zsigmond-irodalom törekvéseihez kapcsolódva és a posztmodern biztosította szellemi alapon az életműnek ezt a fogyatékosságát is erénynek tekinti.
Sajátos eljárására az ad lehetőséget, hogy a befogadásesztétika előföltevéseihez kapcsolódva a tulajdonképpeni esztétikai, irodalomtörténeti kérdések tárgyalásáról lemond, érdeklődését "a regények költészettani (poétikai) viszonylatára" korlátozza. Az a fonák helyzet áll így elő, hogy az esztétikai, az irodalomtörténeti kérdéseket szerényen illetőségi körén túliaknak mutató műelemző szabad kezet kap ugyanezen összefüggések felbontására és önkényes átrendezésére, vagyis a divatos olvasói hajlandóságok érvényesítése, a jelen ízlésállapot rögzítése érdekében végeredményben azt tehet, amit akar: "Nem vitatnám, hogy Flaubert vagy Dosztojevszkij »nagyobb« művész Kemény Zsigmondnál feltéve, hogy léteznek a nemzeti irodalom keretein túlmutatóesztétikai értékek , csakis annak a lehetősége foglalkoztat, nem képzelhető-e el, hogy a magyar anyanyelvű olvasó elvileg jobban érthessen olyan regényeket, amelyeket az ő nyelvén írtak a szó legtágabb értelmében használva a szót, vagyis arra gondolva, A rajongók olyan történeti hagyomány része, melyet a magyar olvasó sajátjának vagy legalábbis viszonylag könnyebben hozzáférhetőnek nevezhet, az Érzelmek iskolája vagy az Ördögök értelmezése viszont olyan kérdéseket is érint, melyek megválaszolásakor nehezen behozható előnye van a maga kulturális hagyományaiban otthonos francia, illetve orosz olvasónak."
Esztétikai-irodalomtörténeti, valamint poétikai szempont megkülönböztetésének szükségességét jól kimutathatjuk a Kemény Zsigmond-regények alakjainak, konfliktusainak sokat emlegetett és okkal dicsért gazdagságával, árnyaltságával kapcsolatban. Valóban, mennyivel életszerűbben, sokszínűbben bontakozik ki nála a történés, jelenítődik meg az emberi világ, mint Jókai eszményítő, a jót a rossztól élesen elválasztó, közvetlenül értékelő ábrázolásaiban. Nem kétséges, hogy Kemény szemlélete Balzac és Thackeray ihletéhez áll közelebb, és nem a Jókaiéhoz. A Kemény Zsigmond teljesítményét fölértékelő és Jókaiban sajnálatos eltévelyedést, a feladatok előli megfutamodást látó egybevetés azonban itt általában meg szokott állni, és elmulasztja szóvá tenni, hogy mind Balzac, mind Thackeray szatirikus hangvételű írók, a hiúság vásárának és az emberi komédiának a krónikásai, ez utóbbit a szépítés szándékával fordítják emberi színjátéknak. Természete szerint a Kemény által bemutatott életanyag is a szatíra felé mutat, ezt Szegedy-Maszák Mihály is érzékeli: "A fejedelem jövendőbeli menye szókimondó hölgy, de csacska beszéde mögött kissé üres a lélek, s ez meggyőzi az olvasót, hogy a »szeszélyes Zsófi« fölszínességével éppolyan hibátlanul hozzáillik György úrfihoz, mint a hideg és gőgös Deborah az érzéketlen és önző Gyulayhoz" írja A rajongókat elemezve.
Az élet polgári, anyagias érdekeiben megragadó emberi társulás nem kelthet mást, mint komikus, szatirikus hatást. Tudjuk azonban, Kemény nem elégedett meg azzal, hogy Balzachoz vagy a Hiúság vásárának szerzőjéhez hasonlóan az emberi komédiát ábrázolja. Az ő ihlete az általa bemutatott világgal szembefordulva tragikus jellegű volt, amint arra Szegedy-Maszák Mihály könyvének A rajongókat tárgyaló fejezetcímében is utal: A középszerű hős tragikuma. A tragikus hangvétel a szellemi szabadságnak, a személyes metafizikai látókör nyitottságának általában olyan, az élet zárt, fojtogató drámaisága fölé magasodó szintjét igényli, amilyennel például Stendhal és Tolsztoj regényei rendelkeznek, s amelyet ugyan nem könnyű kiküzdeni, de amely az ember természetéből adódóan mindenki számára elérhető kell hogy legyen. Vannak ugyan olyan regények (elsősorban C. F. Meyer műveire gondolunk), amelyekben az élet démonikus zártsága a szellemi szabadság igényének nem teljesülése ellenére is tragikus színezetet kap, bennük azonban a fatális léthelyzet romantikus jellegű, azaz az írói látókörön belül feloldhatatlan probléma a polgári beállítottság elégtelenségének jegyében értelmeződik. Kemény Zsigmondot, a klasszikust azonban nem elégíti ki ez a lehetőség, arisztokratikus humanista beállítottságából következően a létigazság egészének tapasztalatát tükröző kultúrtörténeti megoldást igényel, s mivel az számára nem adódik, belenyugszik műve esztétikai megoldatlanságába, torzónak maradásába. Mint már volt róla szó, az általa áhított célt csak az Ady és Móricz eredményeit alkalmazó, továbbvivő, a kultúrtörténeti parabolát alkotó Németh László éri el.
Kemény Zsigmondnak A rajongókban megnyilvánuló tragédiaigényéről Szegedy-Maszák Mihály így ír: "Egyre inkább nyilvánvalóvá válik, hogyElemérnek nincs helye ebben a társaságban, éspedig nemcsak lelki mélysége miatt, de azért is, mert nem képes őszintétlenségre... Az egyszerű mezei kapitányt halála emeli a hősök közé, sorsa megsemmisülésekor válik jelentőssé, s ezáltal minősíti azokat, akik között élt. Távozása után mintegy mélységét veszti a világ... »Minden, minden szellemi elmerül!« mondja magában Laczkó István, és az ő sorsa is arra emlékeztet, hogy A rajongók világában sem az értelem szempontja, sem az erkölcsi értékek nem érvényesülhetnek. A cím egy mozgalomra utal, melynek tagjai azt állítják, vakon hinni több, mint gondolkodni és megérteni. A szombatosok a Szentírásból csak a Jelenések könyvét idézik, és úgy várják az utolsó ítéletet és a Messiás második eljövetelét, hogy nem hajlandóak tudomást venni az Úr kegyelméről... A rajongóknak olyan társadalmi mozgalom áll a középpontjában, mely eleinte a társadalmi kiszolgáltatottság megszüntetését ígéri, de utóbb teljesen felszámolja az egyén jogait. Kemény utolsó előtti s talán legjelentősebb regénye olyan világállapotról szól, melyben elszigetelt kivételnek számít annak a mesterembernek józan belátása és erkölcsi függetlensége, aki a szombatosok elleni tömeggyűlöletet ugyan elítéli, de Pécsi adományát is visszautasítja, és csakis azoknak a magatartása jellemző, akik nem érzik a lét súlyának felelősségét, vagy a tekintély mindenható bölcsességében hisznek, és mástól várják, hogy gondolkodjék helyettük."
Lehangoló, kétségbeejtő az a világ, amelyben a legőszintébbnek, a legderekasabbnak, a leginkább mélyen érzőnek vesznie kell. De lehet-e tragikusnak mondani azt a középszerű hőst (Szegedy-Maszák Mihály fejezetcíme Kassai Elemérre utal), aki ennek a világnak áldozatául esik? A tragédiában mindig van valami fölemelő, katartikus, szellemi távlatokat adó, a kilátástalanság nyomasztó burkát megtörő, ahogy katartikus Julien Sorel szembefordulása a fojtogató élettel vagy az időnként prózainak mutatkozó Levin szellemi önmagára találása. Kassai Elemérnek mind középszerűsége, mind értelmetlen halála úgy növeli ennek a közegnek a sötétségét, hogy szubjektív szembenállása ellenére semmit sem képes vele szembeállítani. Semmi nem mutat arra, hogy Keményt a hős alanyiságában megrekedő viszonylagos értékek kielégítenék, és a középszerű hőst halálában, a nyomában maradó sötétség szomszédságában jelentősnek látná. Őt az élet értelmetlensége, sötétsége és a valódi tragikus magaslatok, a kifejezett szellemi értékek hiánya foglalkoztatja. Minden jel szerint Kassai Elemér alakjában is ezt ábrázolja, vonzó tulajdonságai ellenére ő is részese világának.
Az előzőekben már szó esett arról, hogy Kemény mely okból látta a rajongást a nemzeti bajok legfőbb okozójának, és arról, hogy véleményünk szerint ebben mennyire volt igaza. Regényeinek esztétikai megoldatlanságát ebbeli tévedése következményének látjuk. Azt az eljárást, hogy Szegedy-Maszák Mihály Kemény Zsigmond állásponját kiemeli a klasszika szellemi közegéből, önkényesnek, az irodalomtörténeti folyamat dekonstruálásának tartjuk. A posztmodern játékos világában a dekonstrukció kedves és artisztikus, itt azonban nem felel meg a tárgy természetének. Az értelem szempontjai és az erkölcsi értékek nem kultúránkban és társadalmunkban általában szüntek meg érvényesülni a rajongás korszakának lezárulta után, mint a borúlátó Kemény Zsigmond hajlamos föltételezni. A kultúránk és társadalmunk bizonyos fogyatékosságaira rávilágító kiváló író és gondolkodó személyes álláspontját meghaladó okból nem volt képes látni a magyar világra ráboruló sötétség határát, okait és eloszlatásának eszközeit. Az előzőekben utaltunk arra, hogyan dolgozta ki Madách Az ember tragédiájában nyilván Kemény gondolataival is gazdagodva a liberális polgári beállítottságnak a létigazság egyetemességéhez kapcsolását, a korábbi profetikuskultúraképviselet arisztokratikus emelkedettségével összefüggésbe hozását. Amennyire méltatlan lenne A rajongók szerzőjét e távlatok szem elől tévesztéséért kárhoztatni, annyira értelmetlen kultúránk kérdéseit kizárólag vagy csak elsősorban is az ő szempontjai szerint megítélni.
Szegedy-Maszák Mihály igen helyesen burkolt párhuzamot von Kemény kora és könyve megírásának jelene között, regényértelmezésében bizonyos történelmi áthallást megenged. Tanulságokat igyekszik levonni a múltból és ez az eleven, alkotó gondolkodás természetes joga, nélkülözhetetlen föltétele. Az azonban kevésbé helyeselhető, hogy rajongás és rajongás közt nem tesz különbséget, az éppen megbukóban lévő, a társadalmi kiszolgáltatottság megszüntetését ígérő, de az egyéniség jogait teljesen felszámoló diktatúra, illetve Kossuth, Petőfi, Jókai vagy Ady "rajongását" egy kalap alá veszi. Annál is furcsább, mert a diktatúra korábbi, erőteljesebb korszakában nagyon igyekezett teljesen jogtalanul a nemzeti radikalizmus szellemiségét alantas céljaira kisajátítani. A különböző jelenségek egybemosása azzal sem igazolható, ha a nemzeti radikalizmusra szívesen és nem egészen indokolatlanul hivatkozó népieket akarjuk bírálni. De a legkevésbé elfogadható az önkényes történelmi hasonlításban az, hogy a nemzeti radikalizmus politikai áramlata elfedi a monográfia szerzője, az irodalomtörténész, a szellemi-kulturális jelenségek kutatója előtt kultúránk első számú képviselőinek a politikai radikalizmus nézőpontjából nem értelmezhető profétai, arisztokratikus humanista beállítottságát, kultúránknak azt a parúziára, a Messiás második eljövetelére állítottságát, amely a nemzet egységét, a létigazság történeti megtapasztalását annyira egyedülálló módon az arisztokratikus és polgári szerepmegosztás előtti mozzanathoz köti. Igaz, hogy a fentebb tárgyalt okokból Kemény maga nem volt képes belátni Petőfi rendkívüli jelentőségű fölismerését, de mint kultúránk Petőfihez hasonlóan arisztokratikus hivatástudattól áthatott képviselője elképzelhetetlennek vélte más, e kultúra természetétől idegen vagy merőben magánjellegű, a polgári gondolkodás határai közt megrekedő megoldás ajánlását. Ezért vállalta a helyzet kilátástalanságának teljes súlyát, ezért nem tudott könnyíteni valóban elviselhetetlen szellemi helyzetén. Kemény mint az erdélyi nemzetállam szellemi örököse másoknál is mélyebben érzi át a polgári értékek elterjesztésének, a polgárosodásnak a jelentőségét. De hogy a polgárra bízná, a polgártól várná a nemzeti kultúra fenntartását, aligha lehet róla állítani. Igen, a rajongás mindennél inkább ijeszti, és valóban együttérzéssel szemléli a kisember józan belátását és erkölcsi függetlenségét, de bizonyára látókörét éppen az komorítja el végletesen, hogy ez utóbbit a kultúra fenntartása szempontjából nem találja kielégítőnek.
A kérdés irodalmában kialakult szokáshoz igazodva Szegedy-Maszák Mihály Kemény regényeit romantika és realizmus általa is történetinek tekintett fogalmaival vizsgálja. Könyvének első, a realizmus mint történeti irányzat című elméleti kérdéseket tárgyaló fejezetében több évtizedes, azóta mozdulatlanságba dermedt nézeteket ismertet, mert mint írja "a legutóbbi három évtizedben nem történt minőségi változás a 19. századi realizmus kutatásában, ezért az újabb kutatások hiánya miatt továbbra is korábbi felfogások mérlegelésével kell beérni". A szerzőnek nincs önálló elképzelése, ilyen kialakításának felelősségét nem vállalja. E szemléletmódot nem újítja meg az sem, hogy a szerző, mint előszavában maga is megállapítja, elemzéseiben főképp Bahtyinnak e problémahelyzet meghaladására alkalmatlan történetietlen poétikai elméletére támaszkodik. Így áll elő az a különös helyzet, hogy komolyan mérlegeli Lukács Györgynek azt, a marxizmus klasszikusaival egybecsengő és Balzac regényeit azrodalmi ábrázolás mintájává tevő nézetét, hogy a valóság a piac, az ellenérdekelt felek versengése jegyében alakuló élettel, a dolgok személytelen és embertelen világával, a körülmények hatalmával azonosítandó. Sajnálatos, hogy máig nem tudatosult kellőképpen: az így értett életet, a valóságnak ezt a látomását kivetítő Balzac és a hozzá sokban hasonló Thackeray vagy Gogol művészi rangját a regény szatirikus, komikus hangvétele, az ábrázolt világ ördögi voltának bemutatása biztosítja. A Balzacot eltorzító és eltorzított formájában a valóságábrázolás mércéjévé megtevő realizmusfelfogás nem vesz tudomást arról a szemléleti fordulatról, amelynek eredményeképpen a század közepétől a monista nagyregényben, Flaubert és Tolsztoj regényeiben az élet többé nem az igazsággal szembeállított démonizált hatalomként ábrázolódik, hanem vonzó vagy kevésbé vonzó voltától függetlenül mint a benne megmutatkozó, de rajta túlmutató tulajdonképpeni valóság, a létigazság közvetítője.
A regényei zömét az ötvenes években író Kemény Zsigmond is a monista felfogást tükröző, az életben az igazság megmutatkozását kereső, illetve azt éppen az életben kereső, az ontikus szemléletet az életábrázolás alapelvévé megtevő nagyregény lehetőségeit igyekszik megtalálni. Nem az ő hibája, hogy kultúránk sajátossága miatt az általa fölismert nagy jelentőségű feladat megoldása múlt századi irodalmunkban nem sikerülhetett. Nem mintha a monista szemlélet elsajátításában kultúránk lemaradt volna. Az Petőfi költészetében, az általa kidolgozott népiségben már megörtént, csak egészen eredeti módon ment végbe: nálunk nem az élet polgári közegének szűrőjén keresztül sejlett fel a létigazság szempontja, hanem az arisztokratikus beállítottságú humanista költő prófétai ihlete avatta az életet a létigazság közvetítőjévé. Ebből a sajátos fordított távlatból polgári regényt írni, Petőfi látomását közvetlenül és teljes értékűen a regényben kamatoztatni nem volt egyszerű kérdés, és egyelőre nem volt megoldható feladat. Mint ahogy nem volt és ma sem az a polgárosodás, bár kétségtelenül az egyik legidőszerűbb és legfontosabb kérdés. A magyar kultúrának az egyetemes európai gondolkodáshoz való hozzájárulását kell viszont látnunk abban, hogy a polgárosodásnak, az életnek nincs kultúraalapozó szerepe. Hiszen a kultúra az életen túlmutató, a léthez rendelt igazságon alapszik, és az igazság a tulajdonképpeni valóság, nem pedig az azt hol jól, hol rosszul közvetítő, magárahagyottsága esetén könnyen démonizálódó, fantazmagorikussá, lidércfényessé váló élet, amint azt Kemény regényei, a zseniális torzók esztétikai kudarcuk ellenére bizonyítják.