Nem volt okom panaszra: tanár lehettem egy jónevű kolozsvári középiskolában, amikor mások vidékre ingáztak, idegen nyelvi környezetben vergődtek. Kellemes meglepetésnek számított az az ajándék, amely egyik nap a tanári asztalon várt; nekem szólt.
A nyolcvanas évek második felében történt, fokozatos szellemi megvonások idején. Valamiféle nosztalgiára emlékszem, noha nem ez a legmegfelelőbb szó; egy állandó vágy-féleségre eltemettetni még mélyebbre. Másképpen szólva valamennyien mintha vízréteg alatt éltünk volna; az úgynevezett mindennapi életben lényegében semmi sem változott.
Az ajándék folyóirat alakját öltötte.
Egy Echinox volt. Mintha csak a szív mélyrétegeiből jött volna; diákságom éveiből.
De vadonatúj volt ez az Echinox.
Évfordulós számot tartottam a kezemben; az ajándék pedig egy egyetemistától származott; aki éppen az én osztályaimban végezte gyakorló tanítási óráit.
Létezik még Echinox? Megvan még a kísérletező gondolatnak, az irodalmi beavatásoknak ez a mezeje? Ilyesmiket forgattam a fejemben, de a hangos kérdezés elárult volna. Már régóta nem olvastam mást, csak iskolai rögtönzéseket. Szégyelltem magam, és fájt a szívem.
A folyóirat oldalai továbbra is elmélkedésre kínáltak tárgyakat, szempontokat a modern irodalom megközelítésére. Mivel jócskán belesüppedtem a középiskolai oktatás gyakorlati világába, az egyetem folyóirat-szerkesztőségestől-mindenestől mintha egy másik bolygón lett volna. Nincs mit csodálkozni ezen. Az iskolák határait, mint egyébként az országéit is, valami rendkívüli éberséggel őrizték: akár könyvellenességnek is nevezhetném ezt.
(Nagyon is jól tudom, hogy női szokás a saját érzelmekkel való, mérték feletti foglalkozás; s hogy aztán, mindennek tetejébe a nők még szeretnek is erről beszélni. De az ajándék számomra valóban érzelmi érvvé változott.)
Miről is volt szó? Noha nem rendelkeztem, mint sokan mások, azzal a képességgel, hogy az intézmény mint szellemi műhely közelében maradjak az egyetemi évek múltán is, a folyóirat a műhely kérdését vetette fel a számomra... Az ifjú szerkesztő nevezzük B.-nek az újonnan, alig néhány órával korábban megjelent folyóiratoldalak fölött érzett örömet akarta nekem közvetíteni és szemem elé állítani saját szöveges (néhány év előtti) önarcképemet. Egy szövegválogatás az egykori Echinoxból... Az időbeliség élményét éltem át. Hajlíthatatlanná lett szövegeket firtattam.
Milyen nehéz a visszatérés a bronzvalóságból.
Bronz. Hajlít engem a szó, nem fogom fel jelentésbeli határait.
A folyóiratra magára gondolok, és nincs ezen mit csodálkozni, különösen többé-kevésbé vérszegény, MO-nak nevezett lapjaira.1
Az Echinoxban közölni, ez már jelentett valamit. Kívántam átélni az Echinox-szerzőknek kijáró hiú érzést; néhány verset adtam az MO-s szerkesztőknek. Bizony, nekem is támadt egyszer valami latin nyelvtani szabályból származó poétai ötletem. Valami alaktani-jelentéstani árnyalat volt a forrás, Európa gondolatára utalt amúgy allegorikusan:
"Áldozat én, Európé, sem Zeuszé, sem a Páné
Ha jól meggondolom, a sikerről álmodoztam. Már az Echinoxban megjelent első szövegeim után kellő tisztelettel néztem a tükörbe; ebből meg érdekes érzelmek adódtak. De a siker késett; talán az lett volna célravezető, ha a szerkesztőséghez tartozom, valami baráti társasághoz, de erre nem került sor; a mindenkori szerkesztők nálam vagy idősebbek, vagy fiatalabbak voltak; mintha szakadékban éltem volna örökké csoportok és nemzedékek közötti állapotban.
Nem utasították el az írásaimat, de nem is kérték; szerkesztővé kellett lenni, ha valaki ennek a lapnak a szerzőgárdájához kívánt tartozni. (Aki nincs itt, nem is létezik...)
Egy fiatalok által elgondolt folyóirat; az egyetem műhelyéből származó szövegek sora; nem értelmetlen gondolat. Könyv alakban hozzáférhetetlen irodalmi alkotásokból kínált mutatványt, a folyamatos és eredeti nyelven való olvasásra buzdított a kiadvány; idegen nyelvű irodalmak jelenségeit értelmezték hasabjain, a kíváncsiságot valóban felkeltő fordítások születtek. A kolozsvári könyvtárak Echinox-évfolyamait rongyosra olvasták. Sokan keresték és keresik ma is azoknak a folyóirat-oldalaknak szellemi frisseségét, noha az első lap... Nos, az első lapok nyilatkozatai és konklúziói ma kínos olvasmányok, noha persze van magyarázat, emlékezni is lehet... Igen, egyes nemzedékek számára.
Nem kívánok felületes mérleget készíteni a folyóiratról mint szellemi teljesítményről és annak elvi jelentőségéről, hogy évtizedekig fennállt. A szépség és a gondolat helye volt.
Talán inkább teljes oldalakat kellene személynevekkel betölteni (a szerzőkre gondolok), másokat azoknak a nevével, akik a tanultság magasabb fokaira jutottak az egykori Echinox-szerzők közül. Művészek lettek vagy igényes kritikusok. Ez azonban mások feladata (lehetne). Remélem, a tudományos szempontú repertórium elkészül. Mai kollégáim közül ketten meg is ígerték, hogy a folyóirat magyar szerzőiről szócikket írnak egy készülő kiadványba. De valami miatt (a probléma vonzereje, a személyes érdekeltség vagy annak hiánya? ), ki tudja, mi teszi, de a munka csak nem akar elkészülni.
Valamennyien tudjuk, hogy sértődések, elnémulások adódtak. Hogy az equinoctium-idő nem más, mint a szellem állapota; a világosság magatartása, az erős érzelmi állapotoké. Nem életkori, hanem szellemi fiatalság dolga.
De ne játsszunk a szavakkal. Vagyis hát könyörgök: ne fogadjuk el a jó játékok elmúltát...
Kérjünk Z-től néhány verset. Vagy még inkább: adjunk neki egy kis honoráriumot akár költői szolgálatok nélkül is. Hogy ne kolduljon szent karácsony ünnepén.
Szenteljünk egy oldalt annak a grafikusnak, aki a P. névre hallgatott, és már nincs közöttünk.
Kérdezzük meg M. professzort, miért nem válaszol új hazájából, N.-ből, valamikori Echinoxos társainak a Szamos-partra; azoknak a háromszájúaknak...2
A valamikori diákszerkesztő ma németet oktat egy budapesti egyetemen.
Más szerkesztők meg annál is messzebb vannak.
Sőt, visszavonhatatlanul messze.
Megvan a folyóiratoknak is a maguk sorsa? Az első lapszámban Heidegger-szöveget lehetett olvasni és egy Kant-elemző esszét.
Aztán egy áldásadást ("A kolozsvári diákoknak és az Echinoxnak állandó tavaszt kívánok..." írta az akkori rektor.)
De egy N.C. elvtársnak címzett távirat is virult az első lapszám címoldalán ("Tisztelt... Ígérjük, hogy örökké fiatalok leszünk.")3
Azoknak az éveknek mindent meghatározó egyszínű világa nem befolyásolta az Echinoxot. Vagy nem ugyanolyan mértékben, mint egyebeket. Akkor, ott az olvasásnak egy érdekes és értékes (pontosabban hatékony) iskolája teremtődött meg. Néhány fiatal bizalmát fejezte ki a jól megírt vagy jól kiválasztott szövegben.
Az Echinox jó alkalmat teremtett a rövid írások vagy fordítások számára; az első közlések számára. Micsoda ragyogó esemény: az első közlés! A fiatalok színház iránti vonzalma, vagy az irodalom kritikus megközelítésére vonatkozó hajlamuk érdemben nyilatkozhatott meg a lap oldalain. Valóságos ellentétekről, szövegen kívüli tragédiákról ott nem esett szó. Szövegekben, szövegek által, szövegekért éltünk egy, az egyetemes gyakorlatiasság elvébe kövesedett környezetben.
Kedves fájó szívűek, értem én ezt a dolgot. A folyóirat már nem a régi. Egyes oldalai rendeltetése megszűnt, és azzal együtt az ifjú felelős zsenije is. Kár. Még nagyobb lenne a kár, ha...
Igazán szükségünk van legendákra? Vagy új megbékélési módozatokat keresünk, mint amilyenek ezek a szerkesztőségi szobákban kigondolt emlékestek és érdekrendezvények? Mi, akik kínos vitákat folytatunk a történelem egyes konfliktusairól, nem merünk lemondani a szellemi együttmőködés e néhány pillanatának emlékéről?
Vagy pedig és ezt hangsúlyoznám mélylélektani analízis folyik az egyéni alkalmazkodás múltjáról és jelenéről?
A hallgatás árnyékából való kilépésünk legtöbbször egyéni és csoportos eseményeket jelez: közönség nélkül az események súlya fogyatkozik, a beszélő felelőssége egész egyszerűen meg sem valósul, másik fél tehát fel sem foghatja.
Megfelelő metaforákat keresek; világosan akarok látni, és az érzelmesség alkonyi terében találom magam.
Vég nélküli equinoctiumok terében élni naiv gondolat. Az igazság állandóit felfedezni a beszéd titokzatosságának keretei között: ezt bizony én is szívesen művelném. Azoknak az oldalaknak az emlékére, amelyek nagyigényű alkotásokkal vagy feledhetetlen apróságokkal teltek meg, nemcsak azért, hogy emlékezzem, hanem azért is, hogy az irodalmi alkotás nyilvánvaló ösvényein sétálhassak, olvasni kezdtem ezt a régi lapot. Nem volt ez sem jobb, sem rosszabb azoknak az évtizedeknek egyéb eredményeinél; de szöveges és nyelvi és miért ne mondanók ki? etnikai közeledések kiindulópontja is lehetett (volna) akár.
Az Echinox senki létproblémáját nem oldotta meg. Annak, akit az irodalmi alkotás vonzott, tiszteletreméltó publikációs lehetőségeket nyújtott. Azt hiába mondanám, hogy nem tudtunk a közegről; a közeg a szabadság legkisebb jelét is tönkretette. Annak a folyóiratnak a lapjain ismertük meg egymást. Nem volt erőnk, hogy feltegyük nektek és magunknak szemtől szembe a lényegi kérdéseket.
Az Echinox csodás módon jelent meg, egyedi példánynak számított három fejével; sárkányfi, amely három száján három nyelven okádta a tüzet ezt állította Aurel Sorobetea egy, a német oldalakról szóló jegyzetében. Mi a helyzet ezzel a bizarr metaforával? kérdezem magamban. Miféle rétek felé indult igazán, milyen mesét jeleznek ezek a furcsa fejek? Miféle szövegen kívüli bájolás erőszakolta ránk módozatait és szabályait?
Mivel végtére is ma saját rétjeinkre (bocsánat: oldalainkra) látogatóba érkezünk. Szerények. Nyugalmasak. (Sőt a többes szám is költői felnagyítás itt.) De ugyanez a helyzet a német oldalakkal is. Visszavonultunk volna? Megszöktünk? Elgyengültünk? Megcsökkentünk minden tekintetben?
Valamennyi válasz helyénvaló, és egyszerre az.
Tíz év elteltével nem volt már szó örök fiatalságról és állandó tavaszról. Az első oldal (Echinox aláírással), mint az akkori valamennyi lap, Történelmünkről, életünkről beszélt, pontosabban a s.f.sz.t.m.-ről és R. sz. f. v. h. -ról.4
Két képet szeretnék átnyújtani.
Az egyik egy fát mutat. A közvélekedés szerint Petőfi Sándor fája volt. Az történt vele, mint minden fával: néhány ága kiszáradt. Később az egész fa kezdett kiszáradni. Hány orvosságát nem keresték! Hányszor nem oltották! De egyéb fák nőni szeretnének. Segítsetek.
Ismerős, ugyebár, a szeszélyes folyók esete? Időnként elhagyják mégoly mély medrüket is, és új lefolyást keresnek maguknak. Kárt okoznak az ártéri erdőkben. Átvágják a legbővebben termő völgyeket. De tiszteljük a hömpölygés titokzatosságát.
Lehet, hogy túlontúl szúrósak voltak ezek a szavak. Nem szép dolog. Mi ér vajon holnap? De szomorú és Echinoxnak nevezett tavaszunk legszebb pillanatai arra köteleznek, hogy kimondjam az igazságot. Nem félek a tegnapi vagy a holnapi nap árnyékától. Egy Echinox-szerző ad ehhez ötletet (olybá tűnik ez most nekem, mint ígéretes szóbeli gyógyír):
De motan, lupi, câni sã nu te temi,
De marsinã si om nebun sã nu te temi..."5
Ha már szóba jött: mit is mondott együgyű barátunk Ágota fűszálairól?
"A fentebbi képeket Ágota fűszálaival rajzoltam. Úgy találtam őket a tenger mélyén, egy aranydobozban. Kulcsom nem volt hozzá, de feltörtem a zárat."6
(Amikor az 1970-es ,1980-as évek hangulatát újraélem, grafikai esemény hatásával szembesülök. A korszak első fele bonyolult és erőteljes hangzások ideje; hiteles hangzások együttese próbálom meghatározni az Echinoxot.
Később azután az egymásba áttűnő árnyékok képe. A mondat tiltakozik a külső szabályozás ellen. De a színek nem hagyják magukat.
JEGYZETEK
1. Az elgondolás szerint a román nyelvű egyetemi lapban a legnagyobb hazai kisebbség nyelvén megjelenő oldalak is helyet kapnak a békés együttlétezés jegyében.
2. Alább kiderül, mit jelent.
3. Hadd ne oldjam fel ezeket a rövidítéseket, aki figyelt a korra, ért.
4. Hadd ne oldjam fel a rövidítéseket.
5. Az Ela Cosma által gyűjtött rontás elleni ráolvasás a félelmet űzi ki a lélekből eredete szerint is.
6. Nu refuz, dar traducerea ar fi o tradare.