A magasztos belgiumi magyar gyermekakció ismeretlenségének az a legfőbb oka, hogy máig sem került elő a korabeli irodák levéltárának anyaga, amelyek közül elsőrendű fontossággal bírna a turnhouti "Magyar Gyermekek Titkárságának" az archívuma.1
Nyilvánvaló, hogy a belgamagyar kapcsolatok e nemes fejezetének kutatását szorgalmaznunk kell2, mert amilyen jogosan és szívesen beszélünk a 28500 Hollandiában gondozott magyar gyermekről3, ugyanúgy kellene a tudatunkba épüljön a 22000 kis magyar belgiumi felkarolása.
Míg Hollandiába 1920. február 10-én már elindulhatott az első, hatszáz gyermeket vivő vonat,4 addig Belgiumban, pontosabban Flandriában három év múlva, 1923. május végén bontakozott ki az éhező magyar gyermekek egészsége helyreállításának a látványos cselekménysorozata. Tudunk róla, hogy vöröskeresztes gyermekvonatok már 1919-től kezdve gyakran szállítottak árvákat és családsegítő szempontok alapján kiválasztott magyar gyermekeket Belgiumba, különösen pedig a semleges államokba, de a jelenleg ismeretes kimutatásokban sajnos sehol nem tűnnek fel a Vöröskereszt adatai. Így mi is csupán a Magyar Gyermekliga által szervezett utaztatások számadataira hivatkozhatunk.
Belgiumba nagyjából háromhónapos turnusokra hozták ki őket, és már az első félév végén 1128 magyar gyermeket fogadtak, akiknek 78 év volt az átlagos életkora. A legkisebbek kétévesek, a legnagyobbak tizennégy év körüliek voltak.
Belgiumban korábban nehezen lehetett volna ilyen nagymérvű szeretetszolgálatra összpontosítani az alig befejeződött háborús állapotok miatt. Az ország maga is segélyezésre szorult, és hangsúlyozzuk, hogy a belga állampolgárokon is elsősorban a hollandok segítettek hathatósan.
Az 1922-es év végéig például 6080 belgiumi gyermeket tápláltak Hollandiában. Belgiumból 1914-től kezdve tízezrével menekültek az emberek Hollandiába, és elhelyezésükre csak a holland kormány több mint tízmillió holland forintot költött.5
A háborút követő állapotokra és a rendeződő belgamagyar viszony hangulatára részben jellemző a következő történet. Brüsszelben 1919-ben 1,3 millió koronát gyűjtöttek a kommün csapásai által is sújtott budapesti lakosságnak. Ezen összeggel 5100 kg kenyeret és 6000 liter tejet vásároltak. A leszerelt belga katonák brüsszeli bajtársai szervezete tiltakozott a gyűjtés ellen. Azzal érveltek, hogy Belgiumban is tetemes a nyomor.
A protestálást meghallgató, de emelkedett szellemű belgiumi katolikus klérus azért továbbra is folytatta a gyűjtést saját szervezete, a Pristercomité tot Hulperleening van de Priesters in de Centraleuropese Landen révén.6
A normalizálódást jellegzetesen tükrözi a következő esemény. Két esztendő múltával a magyar királyi külügyminisztérium 1921. szeptember 23-án kelt köriratával megkereste a nyugati magyar képviseleteket, köztük az 1921 novembere óta működő brüsszelit is, hogy el tudnának-e helyezni magyar munkásokat. Hollandia magyar képviselete nemleges választ küldött. Belgium bánya-, textil- és építőipara azonban igényelte a külföldi munkaerőt. "Különösen a bányamunkára kerestek bányamunkásokat a magyar bányavidékekről. De azután a sárvári selyemipari munkások is munkát találtak a tubizai műselyem-gyárban csakúgy, mint a gyémántcsiszolást elsajátítók Antwerpenben. Belgiumi magyarok későbbi nagy létszáma nemcsak a nyaralásból itt maradt gyermekekre, hanem ezekre a felnőtt és itt rekedt munkásokra is épült."7
Az egyházi és polgári békülékenység ilyenszerű megnyilvánulásai és a nagy európai visszhangú magyar8, osztrák és német gyermekakciók9 kibontakozásai nyomán elérkezett a belgiumi nyitás ideje is.
A kapcsolatfelvételt a "MagyarHolland Katolikus Gyermeksegély Bizottság" kezdeményezte, amelynek Csernoch János esztergomi bíboros hercegprímás volt az elnöke. A Püspökkari Konferencia 1920. mácius 17-i ülésén ő már arról számolt be, hogy korábban levelekkel kereste meg a hollandiai és belgiumi érsekeket (Utrecht, illetve Mechelen), valamint a hertogenboschi püspököt. Felvilágosító iratainak hatására a holland katolikusok azonnal 1200 gyermek befogadásának a lehetőségét helyezték kilátásba.10 Csernoch hercegprímás a latin nyelvű levelei mellett olyan kívülálló pap informátorokat küldött a nyugati országokba és Amerikába, mint Csiszarik János, Martin Aurél és báró Vécsey Aurél. "...A kiküldöttek hatékony előadása mellett a belgiumi segélyakció megindítását egy racionálisnak éppen nem mondható körülmény erősen befolyásolta. Mercier bíboros, belga prímás igen nagy Szűz Mária-tisztelő volt.
Amikor meglátta és megtudta, hogy a magyar pénzeken és bélyegeken Mária-képek vannak, tekintélyének és befolyásának minden erejét a Szűz Máriát annyira tisztelő magyarság nyomorának enyhítésére fordította.
Így aztán Hollandia után Belgiumban is megalakult a Le Comité Belge de Secours aux Enfants de Hongrie, vagyis a Belgiumi Magyar Gyermeküdültetési Bizottság."11
Mercier bíboros (18511926)12 a saját helynökét, J. Janssen esperest bízta meg e bizottság vezetésével, aki az ügy egybehangolása érdekében Turnhout városában megszervezte a magyar gyermekakció titkárságát, amelynek neve Secretariaat der Hongaarse Kinderen. Ez az iroda egy olyan épületben székelt, amelyet azon a helyen, illetve térségben építettek, ahol valamikor Mária magyar királyné solymárai, íjászai és vadászai telepedtek le.13
A belgiumi római katolikus egyház figyelmének a felkeltését a magyar diplomácia is munkálta. A hadiárvák és szegény gyermekek ügyének a megnyerésére dr. Mengele Ferenc miniszteri segédtitkár, 1923 júliusától ideiglenes ügyvivő a brüsszeli magyar nagykövetségen, 1923. november 18-án egy ide vonatkozó jelentést küld Daruváry külügyminiszternek.
Tartalma a következő: Mercier mecheleni bíboros ajánlólevéllel látta el dr. Mengele Ferencet azzal a céllal, hogy fogadja őt Van den Hout abbé, a belga sajtóosztály vezetője. Ez meg is történt, és megbeszélték a belgamagyar katolikus csereszolgálatok mibenlétét.
Dr. Mengele a jelentésében Van den Hout abbét egy modern "Bangha páternek" tartja, de megállapítja, hogy a magyarországi kérdésekben teljesen tájékozatlan volt. Nem diplomataként beszélt vele, hanem katolikus hívőként. Pontokba foglalták a kapcsolatok felvételének és egymás kölcsönös tájékoztatásának a módozatait. Valószínűnek tartotta, hogy a Van den Houttal való tárgyalásról a jezsuiták révén a belga egyházi körök tájékoztatva lesznek. Ezek a teljesen új adatok dr. Borovi József kutatásából származnak.14
A belgiumi magyar gyermekakció elindításához fűződik Dessain kanonok, érseki titkár előretekintő szolgálata. Az ő szervezése nyomán alapították a Belgische Kinderhuisvesting en Plaatsing elnevezésű irodát, amely főleg Limbourg környékén gondoskodott a magyar gyermekek elhelyezéséről. Dessain volt az, aki a magyar dr. Knébel Miklós római katolikus lelkészt hozzásegítette ahhoz, hogy fogadja őt Mercier kardinális,15 mert eleinte a hazai ajánlólevelei segítségével sem jutott e kulcsfontosságú egyházi személy elé.
Knébel Miklóst kezdetben még a belgiumi magyar ügyvivő is lebeszélte a Belgiumban végzendő segítségkeresésről, saját belga rokonaira hivatkozva, akik nem merték fogadni a magyarokat, mivel az osztrákokkal és németekkel együtt elméletileg a magyar is ellenségnek számított.16
A gyámolításra szoruló magyar gyermekek érkezésével azonban Belgiumban is szemléletváltozás történt.
Knébel Miklós 28 éves budaörsi káplán 1920. december 20-án érkezett Hollandiába a második katolikus szerelvénnyel (az első 600 gyermekkel érkező "katolikus vonat" dr. Tóth Tihamér vezetése alatt futott be Hollandiába). Az 520 gyermeket négy apáca kísérte, és a gyermekek eredetileg három hónapig maradtak volna. A holland vendégfogadók egy nagy üres kolostort béreltek ki St. Michielgestel helységben.17 A kolostor neve: Nieuw Herlaer, a térképen s'Hertogenbosch alatt, Vught mellett keresendő. A kolostorban való elszállásolás mellett azért döntöttek, mert a holland családok eleinte nem akartak gyermekeket befogadni. Knébel szerint az először próbaképpen kihozott 300 gyermek életkora miatt is (1417 évesek voltak) nehezen tudott alkalmazkodni, és ez elriasztotta a hollandokat. Így esett a választás a kolostorra, de a rossz ablakú, hideg épületben 48 gyermek rögtön tüdőgyulladást kapott. Egy idő után a környékbeliek úgy megszerették őket, hogy három hónap elteltével sem engedték vissza a gyermekeket, akiket aztán a szomszédos falvakban szállásoltak el.18
Knébel a helyi lelkészt és a tanítónőket kérte fel a gyermekek hollandul való tanítására, miközben ő maga is megtanulta a nyelvet. Annyira, hogy hollandul is prédikált, miközben hatásos karitatív tevékenységet fejtett ki.
A gazdasági válság a segélyakciókban is éreztette a hatását, 1922-ben Hollandiában három hét alatt 10 bank roppant össze. A krízis következményeinek ellenére folytatódott az áldozathozatal. "Ha ma mégis, még mindig vonat vonat után indul Hollandiába, ez a magyar katolikus gyermekakció apostolának, dr. Knébel Miklós, Esztergom főegyházmegyei papnak köszönhető, aki városról városra, faluról falura jár, és holland nyelven beleprédikálja a fogékony holland szívbe a Regnum Marianum szenvedéseit és gyermekeinek leírhatatlan nyomorát."19 Ezeket a sorokat Schrotty Pál ferencesrendi szerzetes írta, aki a húszas évek elején Hollandiában teljesített szolgálatot a követségen.
Felmerült Knébel kormánybiztosi kinevezése is a gyermekakció sikeresebb folytatásának az érdekében, de ez a holland felekezeti viszonyok miatt nem tűnt tanácsosnak.20
Knébel Miklós belgiumi munkásságáról eddig sajnos keveset tudunk, de a fennmaradt visszaemlékezésekben a belga lelkészek elismerően nyilatkoznak róla.
A belgiumi gyermekmentési szolgálat utógondozást igényelt, és igen szerencsésen, már 1925-ben egy erre tekintő karitatív szakosztály alakult a budapesti egyetemi nőhallgatók kongregációjának a tagjai közül. Bangha Béla S.J. hitbuzgalmi havilapjában (Mária Kongregáció, XX. évf., 2.sz., 1926. okt. 11.) olvashatunk az időben megszervezett visszaillesztő és kapcsolatápoló szolgálat létrehozásáról.
A Belgiumból és Hollandiából hazakerülő leányifjúság számára patronage-féle délutánokat szerveztek, "hogy a keresztyéni légkörhöz szokott gyermekek számára ellensúlyozzák a gyakran rideg és ateista otthoni légkört".
Megnyitottak öt igen jól működő francia és holland iskolát, ahol hetenként egyszer hetvenkilencven leényka gyűlt össze telepenként. A tanrend munkájában hat olyan hölgy segített, akik maguk is jártak külföldön a gyermekekkel. Ők gondoskodtak a ruhaajándékok szétosztásáról és pénzgyűjtésről a legszegényebbek és a betegek számára.
Dr. Knébel Miklós 1924. február 29-én pápai kamarás lett, majd öt évi hollandiai és belgiumi szolgálata után hazatért. Nevéhez fűződik egy Hongaarsche Spraakleer című szótár és magyar nyelvkönyv összeállítása, amely Turnhoutban az ötödik kiadást érte meg 1925-ben, és amely addig 15000 példányban jelent meg.21
Knébel szótárának 1924-es kopott kiadását féltve őrizte az események egyik szemtanúja, Marcel van de Velde, aki arról írt 1943-ban, hogy Magyarország még e könyvecskén keresztül is közelebb került a hollandokhoz.22
Dr. Knébel Miklós a második világháború befejeztével ismét visszatért Hollandiába, hogy újból magyar gyermekakciót szervezzen a két országban. Ezen üdvösséges szolgálata közben húnyt el 1949. április 9-én.23
A. Cardyn, belgiumi paptanár és író, Knébel Miklóst "a magyar gyermekek atyjának" nevezte.
Kitartó szolgálat után, 1934. január 20-án húnyt el Kipper Károly atya, aki egy évtizedig minden idejét a Belgiumban, Hollandiában és Franciaországban élő magyarságnak szentelte. Nekrológjának írója szerint (R.I.P.) legbőségesebben a belgiumi magyarokra öntötte ki szívének szeretetét. Senki sem tett velük annyi jót, mint P. Kipper Károly.24
Munkakörét egyre bővítve, több fronton is küzdött a reábízottakért. A Magyar Püspöki Kar Konferenciája 1925. március 18-án e huszonkilencedik pontban foglalkozott ismét a már belgaholland üdülésen részt vevő katolikus gyermekek lelkészi ellátásával. Kipper is közéjük tartozott. "A gyermekakció idején fáradhatatlanul járta a belga falvakat és városokat. Házról házra, családtól családhoz járva kérte meg, hogy fogadják be a világháború és a trianoni szerződés által nyomorba taszított magyar családok gyermekeit."25
Kipper Károly az akció megszüntetése után arra használta fel hatalmas összeköttetéseit a belga családoknál, vállalatoknál és a kormánynál, hogy magyar leányok és asszonyok, férfiak ezrei kenyérhez jussanak a vendégszerető ország területén. Jótéteményeiért nem fogadott el semmiféle honoráriumot. "Abban van az én jutalmam, abban van az én boldogságom szokta mondani , hogy százakat és százakat elhelyezek, keresethez juttatok."26
A belgiumi magyar munkásság lélekszáma Kipper Károly idejében több mint 6000 főt tett ki. Vallási szempontból 75 százalékuk római katolikus, 15 százalékuk izraelita és 10 százalékuk protestáns.
Kipper utóda, dr. Szántó Antal 1934-től kezdve folytatta a lelkigondozást Belgiumban. Három év múlva követte őt dr. Szabó Árpád, aki méltó volt vándorlelkész elődei maradandó nyomokat hagyó karitatív szolgálatának a kiteljesítéséhez.
Dr. Knébel Miklós és Kipper Károly hősi munkája mellett a belgiumi magyar gyermekakció egy másik résztvevőjéről, dr. Kállay Kálmánról kell itt szólnunk, akinek a németalföldi jótékonysági munkássága szintén több figyelmet érdemel.27
Kállay megbízása Ravasz László zsenialitásának köszönhető. Közelről ismerte Kállayt, aki 1921 és 1923 között a budapesti református Egyetemes Konvent titkára volt. Ravasz teljes rálátással bírt a svájci és hollandiai gyermeknyaraltatás menetére, részben személyes barátja, Irlett Károly svájci református lelkész, másrészt a holland Vredenburch báró révén, aki a magyar Országos Gyermekvédő Ligának a valódi vezetője volt. A külföldet járt gyermekek Ravasz László véleménye szerint megszerettették a magyart. Az volt a meglátása, hogy a két világháború között aligha volt jelentősebb vállalkozás mint ez a szeretetmunka. "Többet tett a nemzetek közötti megértés és jóakarat terén, mint száz békekongresszus és leszerelési propaganda."28
Ravasz László választása azért esett Kállayra, hogy teljesíthesse Vredenburch kérését, aki egy magyar református lelkészt kívánt a hollandiai gyülekezetek hamvadó lelkesedésének felszítására. Kállay karizmatikus egyénisége felkészültséggel és tapasztalattal párosult.
Pozsonyban és Pápán végezte a teológiát, 1914-ben helyettes lelkész volt Hontfüzesgyarmaton, 1916 nyaráig hitoktató Bukarestben, 1917 elejéig tábori pap, azután Kórógyon lelkész. Onnan ismét Bukarestbe kerül, ahol lelkész és egyúttal esperes is 1918-ban. Pápára kényszerült távozni, ahol 1920-tól helyettes tanár és, amint említettük, konventi titkár 19211923 között.
Tudományos munkát is folytat, 1922-ben bölcsészeti doktorságot szerez Budapesten.29
Felvidéki, délvidéki, tábori papi, regáti és erdélyi helyismerete, lelkipásztori gyakorlata és magasfokú műveltsége mellett még egy nagy előnnyel bírt: 1911 és 1914 között három évet töltött az utrechti egyetemen a Stipendium Bernardinum diákjaként úgy, hogy egyidejűleg volt beiratkozott hallgatója a pápai református teológiai akadémiának is. "Hollandia társadalmának minden rétegében, páratlan hatást ért el rokonszenves megjelenésével, határozott és szép férfiasságával és a holland nyelven szólás klasszikus szépségével."30
A rendelkezésünkre álló híradások alapján úgy tűnik, hogy csak az 1923 és 1925 közötti időszakban kapcsolódott be a gyermekmentési akcióba. Konventi hivatalánál fogva azonban valóban feltételezhetjük azt, amit Erdős Károly írt a búcsúztatóban, hogy Kállay 1921 januárjától 1925 augusztusáig kiemelkedő társadalmi munkásságot fejtett ki az Országos Gyermekvédő Liga keretében.31
Ezt a közlést alátámasztják Sebestyén Jenő híradásai, aki a holland nyelvű De Hongaarsche Heraut (A Magyar Hírnök) számaiban (1922 októberétől 1927 szeptemberéig) végig elismerő hangon ír Kállay tevékenységéről.
Innen tudjuk, hogy Kállay Kálmán 1923 januárjában indul Hollandiába, hogy fellendítse a gyermeksegélyezést és a diakonális kapcsolattartást.
Sebestyén őt már a jövetele előtt bemutatja az olvasóknak, kiemelve hogy Kállay a Budapesti Teológiai Főiskola magántanára és a budapesti hollandmagyar iskola tanítója.32
Kállay Kálmán már az első hat hét alatt annyit munkálkodott Hollandiában, hogy 800 gyermeknek szerzett elhelyezést. Így egy újabb gyermekvonat indulhatott el.33
Belgiumba való indulásáról (nyolc hónappal a katolikus testvérek által megindított belgiumi gyermeksegélyezés után) ezt olvassuk holland nyelven: "Kállay professzor, aki hónapok óta fáradozik azon, hogy magyar gyermekeket helyezzen el, értesülésünk szerint Belgiumba utazott, hogy felkeresse az ottani protestáns gyülekezeteket, amelyek immáron szintén készséget tanúsítanak magyar gyermekek fogadására. Sajnálatos, hogy az osztrákok az utóbbi időben annyi akadályt gördítenek a gyermekakció útjába."34
Tóth Endre, a gyermeküdültetések tanúja és segítője azt írta egy 35 évvel később kelt levelében, hogy Kállay előadásaival és vetített képeivel nemcsak bejárta, hanem végigprédikálta az egész Hollandiát.35 Hasonlóképpen végezhette megnyerő munkáját a belgiumi protestáns hívek között. Az ide vonatkozó adatok egy következő tanulmányban kerülnek majd nyilvánosságra.
Egyévi szolgálat után róla is így fogalmaz a Liga hágai ügyvivője a külügyminisztériumnak küldött, 1924. február 24-én kelt jelentésében: "Kötelességemnek tartom Nagyságod nagybecsű figyelmét négy személyre ráterelni, kiknek nevei az odaadás, fáradhatatlan munkásság, az önfeláldozás és a szeretet könyvében aranybetűkkel lesznek beírva. Ezen négy személy: Dr. Kállay Kálmán, Dr. Knébel Miklós, gróf Bissingen Erzsébet és Sima Klára kisasszony, székesfővárosi tanárnő."36
Időközben Sebestyén Jenő a holland folyóirat 1924 április-májusi számában arról tudósít, hogy Kállay visszatért Belgiumból, és tapasztalatairól egy gyűlésen számolt be.37 Ez a beszámoló bennünket különösen érdekelne, de eddig csak az jutott tudomásunkra, hogy Kállay március 28-án Leeuwaardenben tartott előadást a fríz reformátusoknak a frízmagyar egyháztörténeti kapcsolatokról.38
A magyar református egyház Kállay kiküldetését egy további évvel hosszabbítja meg, hogy szorgalmazza az árva és szegény gyermekek elhelyezésének az ügyét Hollandia és Belgium protestánsai között.39 Belgiumi és hollandiai jószolgálati tevékenységének a befejezéséről azt olvassuk 1925-ben, hogy ennek okát a teljes magyar gyermeküdültetési akció lezárásának a tervében kell látni. A hatóságok tervezése szerint ez előreláthatólag 1926 tavaszán lesz esedékes.40
Hazatérte után méltó országos elismerésben volt része: "Dr. Kállay Kálmán, volt pápai teológiai, jelenleg debreceni református lelkészképző-intézeti tanárt a Kormányzó Úr őfőméltósága a hollandmagyar gyermekakcióban kifejtett sikeres tevékenységéért a Magyar Vörös Kereszt érdemkeresztjével tüntette ki. Gratulálunk" írja a Dunántúli Protestáns Lap baráti szerkesztője.41
Kállay munkásságának egyik későbbi gyümölcséről Sebestyén Jenő kellemes meglepetéssel szolgál az 1926-os áprilisi hírrovatban.
Kállaynak a magyar nyelvű állapotokról szóló egyik holland nyelvű cikke42 közlésre került egy kelet-indiai egyházi lapban is, ahol Semarang keresztyén iskolájának igazgatója, a holland G.M.A. Laernoes elolvasta a felhívást. Ennek nyomán hívek körében 950 holland forintnyi segélyt gyűjtött.
A holland szív című írásban az áll, hogy ezt a 27 millió koronát kitevő összeget Kállay a nyíregyházi leánykálvineum céljaira adományozta. Idézet a méltatásból: "Az ilyen tények bizonyságtételével szemben némuljon el a gúny szava, amely néha éppen a holland reformátusokkal kapcsolatban itt-ott jelentkezni szeretne."43
Kállay korai visszatérése után a magyar gyermekakció még öt évig folytatódott Belgiumban és Hollandiában, de az ő munkaerejével bíró főintéző református részről már nem lépett nyomába.
Megemlíthetnénk itt a szintén derekas munkát végző Galambos Zoltánt, az ösztöndíjas magyar teológiai kortársakat, a körúton lévő lelkészeket. Közülük azonban egyiknek sem volt konventi megbízása, és a gyermekakció 1925 után valóban hirtelen csökkenést jelez: a 3377-es létszámhoz képest a következő évben, 1926-ban már csak 642 gyermeket helyeztek el Hollandiában. Karizmatikus működésével Kállay egymaga több mint 3000 gyermek elhelyezéséről gondoskodott.44
A Liga statisztikája alapján Belgiumba45 1923-ban 1128 gyermek érkezett, 1924-ben 4952-re emelkedett a számuk és 1925-ben az 5273-as létszámot, a legmagasabbat érték el a 7 és fél év alatt. A következő évben, 1926-ban 5189 gyermeket helyeztek el, ami még mindig óriási a 2500 hollandiai csökkenéshez képest. 1927-ben 2412 a gyermekek lélekszáma, tehát egyből a felére csökkent a múlt évihez képest. 1928-ban 1214, tehát a tavalyinak már csak a fele. 1929-ben 899 a Belgiumba került gyermekek lélekszáma, 1930-ban pedig 475-ről tud a statisztika.
Hét és fél év alatt tehát összesen 21542 gyermek neve szerepel a Liga kimutatásában. Továbbá a magánkapcsolatokon keresztül kikerült gyermekek száma 1930-ig és azt követően is jóval meghaladja az 500-as lélekszámot.
A Gyermekvédő Liga budapesti irodájában több mint 500 belga nevelőszülő fordult meg. Első alkalommal 1925-ben indultak el szervezetten Flandriából, mintegy 120-an érkeztek Budapestre vonattal augusztus 12. és 22. között. Erről a látogatásról még 1925-ben egy 200 oldalas illusztrált útleírás jelent meg. Címe: Met de Belgische pleegouders naar Hongarije. Een Reisverslag. (Kiadó és szerző feltüntetése nélkül jelent meg ez az album. Magyarul: Belga nevelőszülőkkel Magyarországra. Útleírás.)
Ez az emlékkönyv is hozzásegít minket ahhoz a következtetéshez, hogy a magyar gyermekeket főleg a flamand családok fogadták be, és hogy Flandriához képest Vallóniában kevesebb nyomot találunk.
A Liga vezető tagjai, valamint a magyar egyházi és állami képviselők 1928. augusztus 510. között ismételten köszönetet mondtak a segítségért a Hollandia és Belgium nagyobb városaiban rendezett körútjaikon.46 Már ekkor jelét adták annak, hogy igyekeznek enyhíteni a kint maradt fiatalok gondjain.
Hollandiában hozzávetőlegesen 12001500 ifjú igyekezett beilleszkedni új környezetébe. Belgiumban is ezernél többen maradtak kinn. A kapcsolattartás kétirányúvá vált: hajdani Belgiumban járt gyermekek utaztak vissza volt nevelőszüleiket látni, míg az örökbe fogadott belgiumi magyar gyermekek az otthoni családtagjaikhoz utaztak időnként.47 Az is előfordult, hogy helyüket keresve többször is megtették az utat a szülőföld és a felkaroló országok között.
Adatgyűjtésünkből jellegzetes eset a Hallinger Mária története, aki 1906-ban született Soroksáron. A Vöröskereszt útján került Belgiumba 1919-ben, és a liège-i nagy elosztóközpontból egy mecheleni flamand család fogadta be őt, amely vele együtt négy magyar és egy osztrák kislányt gondozott. Tíz évig maradt ennél a családnál, miközben elvégezte a tanítóképzőt. Tökéletesen beszélte a holland és a francia nyelvet. 1929-ben hazament Magyarországa, onnan Hollandiába jött, és 19301931 között egy gyermekgondozó intézetben dolgozott. Ezután véglegesen visszatért Magyarországra.48
Sajnálatra méltó, hogy tíz évvel ezelőtt a brüsszeli Magyar Ház könyvtárában összegyűjtött ládányi fényképet, albumokat és füzetbe írt élettörténeteket kiraktak. Avatatlan kezek egy nagytakarítás alatt "lomtalanítottak", és így pótolhatatlan dokumentumok pusztultak el.49
A gyermekakció utóéletéről azonban számtalan újságcikk létezik, amelynek újbóli összegyűjtése és kiértékelése az utókorra vár. Válogatásunkból utaljunk például Kuyper Henriette egyik cikkére, amely nem csak arról szól, hogy Szabó Katica mennyire jól érezte magát az antwerpeni flamand protestáns családnál. Megható a leírása annak, hogy a nevelőszülők ereklyeként őrizték a kislányról készült két fényképet, amikor azokat közlésre kérte kölcsön.50 Számunkra ez az írás a maradandó érzelmi töltésen kívül arról tanúskodik, hogy Kuyper Henriette szintén járta Belgiumot, éspedig Brüsszel meg Antwerpen városait, ahol többször is előadásokat tartott a magyar gyermekek, iskolák, kórházak segélyezése érdekében.
Kuyper Ábrahám, volt holland miniszterelnök másik lánya szintén megtanult magyarul, és fenntartója volt a magyar gyermekakciónak.
A Belgiumi Magyar Könyv 1935-ös kiadású száma mutatja be dr. A. Cardyn belga professzort. Ő nemcsak a magyar irodalmi tanulmányairól és fordításairól beszél, hanem elmondja, hogy a gyermekek terelték a figyelmét a nyelv megtanulására. Tíz év múlva így foglalja össze benyomásait a rokonainál és ismerőseinél történt találkozások alapján: "Udvariasságuk, közvetlenségük, kedvességük megragadta a lelkemet. A nyelvüket nem értettük, beszélni sem igen tudott velük senki, de velem együtt mindenki az első pillanatban megszerette őket. Azt gondolom, valami különös nemzeti varázs áradt ezekből a gyermekekből... Ettől kezdve sokszor ott voltam a gyermekvonatok érkezésénél, és legtöbbször budapesti utaimat is gyermekvonattal tettem meg. Lehetetlen tollal leírni azokat a megható jeleneteket, amelyeknek a belga állomásokon és Budapesten a gyermekvonatok érkezésekor és indulásakor szemtanúja voltam. A belga szülők búcsúja éppen úgy megható volt, mint a magyar szülőké az állomásokon... Sokszor a belga szülők talán több könnyet hullattak a magyar gyermekekért, mint édesszüleik..."
Egy másik előkerült írásból arról értesülünk, hogy nemcsak katolikus vagy református egyházi képviselők tevékenykedtek Belgiumban, hanem 1925-től kezdve zsidó gyermekeket is fogadtak Brüsszelben. Kiküldő szervezetük neve: Algemeine Hilfsaction für notleidende jüdische kinder in Ungarn, Budapest, Kazinczy utca.51
Azt már Knébel Miklós is említette a magyarok 1929-es világkongresszusán elhangzott beszédében, hogy vallási hovatartozásra való tekintet nélkül vállalták a gyermekek felkarolását. Schrotty Pál is említi, hogy a Magyar Gyermekliga, mely vallási tekintetben közömbös volt, 1922-ig például 6575 százalékban protestáns, 2535 százalékban katolikus vallású gyermekeket irányított Hollandiába.52
Kutatásunk során sehol sem találtunk felekezeti alapon készített kimutatást, kivéve az említett R.K. Huisvetingscomite által szervezett vonatszerelvényeket 1920 májusa és 1924 júniusa között, amely akció 10578 katolikus magyar gyermek hollandiai elhelyezéséről tanúskodik.53
Egyik olvasója egyszer arról faggatta dr. Sebestyén Jenőt, hogy újságjának szerkesztősége mivel járul hozzá a gyermekakcióhoz. Az illető valójában hatásosabb "református" eredményt szeretett volna felmutatni. Sebestyén professzor ekkor kifejtette, hogy református részről azt a munkamódszert alkalmazzák, hogy először külföldi nevelőszülőket keresnek, és velük hívatják meg a kiszemelt gyermekeket. Arról is beszélt Sebestyén Jenő 1924 novemberében, hogy ők már két éve nem tárgyalnak a Magyar Gyermekligával, amely a maga során igen ritkán kéri ki a szerkesztőség véleményét. A magyar katolikus papok egyenes összeköttetésben állnak a hollandiai R.K. Huivestingscomite tagjaival, míg a magyarországi protestáns lelkészek alig tartanak közvetlen kapcsolatot az eleinte protestáns alapon szervezett Nederlandsch Centraal Comitéval.54
A belgiumi magyar gyermekakció szempontjából fontos egykori közleményekért Dobai Sándor jelenlegi liège-i r.k. magyar főlelkész szerint a Caritas Catolica Brügge-beli irodájában vagy a brüsszeli főirodájukban kellene szerencsésen kutatni. Magától értetődik, hogy a korabeli flandriai protestáns gyülekezetek leváltáraiban is van anyag, főleg azok diakonális bizottságainak a jegyzőkönyveiben.
Szükséges tanulmányozni a gyermekekért magyarul megtanuló belga papok munkásságát és ismerettségi körét. Neveik: Vandervoort Everard (Winterslag, Kievit), Reynaert D. (Gand), Ghesquiere A. (Bruges), Cardyn A. (Aerschot), König P. (Bois-Seigneur-Isaac). A felsorolást a Belgiumi Magyar Könyv 1937-es számában találjuk.
A Vöröskereszt irattárait szintén meg kellene tekinteni, hiszen 1919-ben ők kezdték el a gyermekek szállítását. Ebben az esztendőben már százszámra érkeztek a gyermekek a nyugati országokba. Viszont észrevettük, hogy a Gyermekliga a Vöröskereszt adatait nem összegezte. Gergely Ferenc kitűnő tanulmánya óta a Liga következő, 19201930 közötti összesítője forog közkézen. Hollandiából 28563, Svájcból 10608, Angliából 603, Svédországból 131, Belgiumból pedig 21542 név szerepelt a Liga nyilvántartásában.55
Véleményünk szerint ennél a tekintélyes 61477-es létszámnál sokkal nagyobb volt a magyar gyermekmentési akció európai eredménye. Nyilvánvaló, hogy az 1919-es esztendővel kezdődő adatokat feltétlenül elő kell keríteni, úgyszintén az 1930 utáni évekből származókat is. Tudomásunk van arról, hogy az elszakított területekről is jutottak ki gyermekek nyugatra.56 Természetesen nem csoportosan és nem a nyilvánosság előtt, mert erről szó sem lehetett a hivatalnokok hozzáállása miatt. Ebben a csoportosításban is százakat találunk.
A magánkezdeményezéseket is fel kell térképezni. Újságlapozás közben bukkantam olyan hírre, hogy 1926 nyarán protestáns hölgyek 60 magyar gyermeket vittek ki Finnországba.57
Régi adatok kívánják a megvilágosítást a késői nemzedékek előtt. Kik voltak Zách és Oswald kisasszonyok (bizonyára a belgiumi magyar kolónia tagjai), akik Antwerpen tartományban 2600 gyermeket helyeztek el. G. van Reeth r.k. esperes (Vilvord) 1923 után százával helyezett el magyar gyermekeket kertészeti iskolákban.58 Vajon mi lett a további sorsuk, hiszen eredetileg minden gyermeket csak háromhónapos időtartamra vittek ki.
Iskolai éveik sorsformáló ténnyé változtak. Erre vonatkozólag az adatközlés még mindig folyik.59 Főleg a képeslapok merítenek szívesen ebből a hálás témakörből.60 A holland gyermekakcióról egy film is készült.61
A belgiumi magyarság szociális és egyházi intézményeinek a történetéről még nem született kimerítő tanulmány.62 Elkészítése nemcsak a magyarságkutatás szempontjából fontos. Hajdani befogadó családok utódai közül még ma is számosan vannak olyanok, akik kitartóan keresik egykori fogadott testvérüket.
Nem szorul különös bizonygatásra, hogy a fundamentumos családi kapcsolatok szintjén történő polgári diplomácia és a civil kurázsi sokszor tud megoldani olyan kérdéseket, amelyekre a hivatalok képtelenek. A vasfüggönyös diktatúrák évtizedeiben olykor csakis ezek voltak az egyetlen őszinte alapú kapcsolatok Kelet és Nyugat között. Még akkor is, ha éveken keresztül csak az imádság tartotta össze ezeket a szálakat.63
A Gyermekliga szervezésében külföldre induló századik vonat kigördülése előtt Ravasz László 1926-ban modern kereszteshadjáratnak nevezte ezt a szeretetmunkát. Arról a csodálatos győzelemről beszélt, amellyel a magyar gyermekek a maguk egyszerű, gyermeki fellépése által Magyarország irányába meghódították a külföld szívét.64
Ha a Gyermekvédő Liga által 1923-tól irányított belgiumi gyermekelhelyzést vesszük kibontakozási időpontnak, úgy az idén volt 75. évfordulója a belgiumi magyar gyermekmentési akciónak. Ezt akár egy Belgiumot lelki nagyhatalommá tévő emberbaráti megnyilatkozásnak is nevezhetjük.
Az egykori magyar gyermekmentés emlékének az ébrentartása európai közügy. Az elhallgatás évtizedei után korunkban ismét példaértékűvé válik az ártatlan életek mentésének a története. A tiszta szándékú összefogás toronymagasságú útjelzőjének tekinthetjük, amely azt mutatja, hogy a szeretet határokat ível át.
Belgium érző és hívő népe kitárta a szívét és a karját. Ki ne emlékezne erre megindultan és hálásan?
A. Cardyn jegyezte fel65, hogy Rákosi Jenő írónak például az volt az óhaja, hogy halála előtt legalább egyszer Belgiumba utazhasson, meglátni azt a népet, amely annyi jót tett a magyar ifjúsággal.
Az első vöröskeresztes gyermekvonatok indulásával a vallonok, flamandok, hollandok és frízek addig soha nem tapasztalt szeretetközösségbe kerültek a háborús nyomorúságba taszított magyarsággal. A befogadás és gondoskodás készsége hasonlóképpen forrósodott fel 1956 lángjainál.
JEGYZETEK
1. Tasnády T. Álmos szóbeli közlése 1998. augusztus 19-én.
2. Dobai Sándor Benelux államokbeli r.k. magyar főlelkésznek (Liège), Posta Benjámin volt brüsszeli r.k. magyar lelkésznek mondok e helyen köszönetet a küldött anyagért, akárcsak Gödölle jelenlegi brüsszeli lelkésznek. Hálás vagyok Kozmai Kun Miklós úrnak, a belgiumi magyar protestáns gyülekezet tagjának (Brüsszel), aki francia nyelvű kéziratát bocsátotta rendelkezésemre, akárcsak dr. Borovi József professzor úrnak (Budapest), akitől a legtöbb anyagot kaptam. Illesse köszönet dr. Muzslay István professzort is (Leuven) hasznos tanácsaiért. Kvasznay Árpád és Börzsönyi Kornél baráti segítségéért szintén itt mondok köszönetet.
3. Legutóbb Pótor Imre tollából olvashattunk tanulmányt a Református Egyház című folyóiratban; 49. évf., 11. sz. Bp., 1997. nov. 250251. Címe: A hollandok magyar gyermekeket mentő akciója.
4. Gergely Ferenc: A hollandmagyar gyermekmentő akció. Confessio. XI. évf., Bp., 1987. 4. sz. 14.
5. Schrotty Pál O.S.Fr.: A hollandi gyermekakció. Egyházi Lapok. 1923. február 1. 30.
6. Kozmai Kun Miklós: Belgamagyar kultúrkapcsolatok története. Francia nyelvű kézirat. 352.
7. Dr. Borovi József: A belgiumi magyarok közösségének kialakulása. Kézirat. 11. Lásd még: Belgiumi Magyar Könyv. Szerkesztette dr. Szántó Antal. Brüsszel, 1934. 4748. A továbbiakban: B.M.K.
8. Magyar gyermekek létszáma 19201923 végéig: Hollandiában 17253, Svájcban 6329, Belgiumban 1128, Angliában 521, Svédországban 131. Közli a De Hongaarsche Heraut. II. évf., 1924. aug. 86.
9. Hollandiába 1922. október 1-jéig 66475 gyermeket vittek ki. Németországból 26317, Ausztriából 25727, Magyarországról 6851, Belgiumból 6080. Hollandia nyomorvidékéről (Veenen) 1500-at helyeztek el az országon belül. Ezen gyermekek mindegyikének eltartására átlag 150 holland forintot számítanak háromhónapnyi gondozásra. Ez összesen 10 millió forintot tesz ki, amihez hozzáveendő, hogy visszatéréskor mindenik gyermek legalább 50 Hfl értékű ajándékot visz magával. Forrás Schrotty Pál: i.m.
10. Dr. Borovi József: A hollandmagyar kulturális kapcsolatok és emberbaráti kapcsolatok. Kézirat. 9.
11. Dr. Borovi József: A belgiumi magyarok közösségének kialakulása. Kézirat. 11.
12. Mercier bíboros nagyságát igazolja a nemrég megjelent mű is, amelyet Robrecht Boudens írt; Two Cardinals: John Henry Newman, Désire Joseph Mercier. Leuven, Peters, 1995.
13. Tasnády T. Álmos: A nyomkeresés folytatódik. Magyar Hírek. Bp., 1987. május 16. 12.
14. Dr. Borovi József: A belgiumi magyarok közösségének kialakulása. Kézirat. 11.
15. Bellér Ipoly a Felvidékről érkezett novicius, aki Belgiumban végezte el a teológiát, 1937-ben magyar nyelvű életrajzot írt Mercier bíborosról. Bissingen Erzsébet bárónő 1924-ben a magyar közösség nevében mondott köszönetet Mercier bíborosnak a megértő támogatásért. Hálás elismerésül Hornyánszky portrét is készített Mercier bíborosról. Forrás: K. Kún Miklós i.m. 354.
16. Dr. Knébel Miklós előadása: A magyar gyermeknyaraltatás ügyéről. Elhangzott a Magyarok Világkongresszusán 1929. aug. 2224. Dr. Borovi József erről az előadásról is szíves volt rendelkezésemre bocsátani a kéziratát.
17. R.K. Huisvestingscomité voor "Hongarije in nood". In: Schetsen over de betrekkingen tussen Nederland en Hongarije. Samengesteld door I.G. Mihályi O. Praem. Uitgegeven door de Aalmoezenier der Hongaren in Nederland. Druk: Abdij van Berne. Heeswijk, 1955. 48.
18. Dr. Knébel Miklós: A magyar gyermeknyaraltatás ügyéről. I.m.
19. Schrotty Pál: I.m.
20. Gergely Ferenc: I. m. 17.
21. Címlapjának facsimilijét lásd a Tasnády T. Álmos írásához mellékelve: Flamandföldi nyomkeresés. Magyar Hírek, Bp., 1986. május 8. 14.
22. Marcel van de Velde: Hoe Hongarije tot ons kwam... In: "Hongaarsche Courant". Officieel orgaan van de Hong. Ver. "Fraternitas". Utrecht 1943. XIII. Jaarg. 50. Lásd még: H.A.C. Beets-Damste: Over Hongaarsche Brieven en Hongaarsche Kinderen in Nederland in 1919 en volgende jaren. In: "Hongaarse Courant" VII. jaargang, 1937. 14.
23. R.K. Huisvestingscomite voor "Hongarije in nodd". I.m. 51. Ide tartozik még dr. Muzslay István szíves közlése, aki emlékezik még az 1946-ban Belgiumba induló gyermekvonatokra. Tanúsága szerint még 1947-ben is látott oda induló, magyar gyermekekkel teli vonatot.
24. B.M.K. 1934. I.m. 29.
25. Uo. 29.
26. Uo. 29. Kipper Károly bekapcsolta a Belgiumban tanulmányozó magyar papokat: Pezenhoffer K., Kardos J., Dombi J., Napholtz P. és Csipán K. atyákat. A gyermekakció idején Kuttner Erzsébet, Hornyai Karola és Bezsilla Margit fejtett ki áldásos munkásságot. Kipper Károllyal együtt ők alapították később a Szociális Bizottságot. A gyermekakció idején a soproni irgalmasnővérek zárdája két szerzetesnőt küldött Belgiumba. Lásd B.M.K. 1934. 51.
27. Lásd a róla szóló megemlékezést Erdős Károly: D. Dr. Kállay Kálmán (1890-1959). Református Egyház. 1959. 366.
28. Ravasz László:Emlékezéseim. Református Egyház Zsinati Irodájának Sajtóosztálya. Bp., 1992. 224.
29. Zoványi Jenő: Magyarországi Protestáns Egyháztörténeti Lexikon. Bp., 1977. 289.
30. Pótor Imre: I.m. 250.
31. Erdős: I.m. 366.
32. De Hongaarsche Heraut. Bp., 1923. I. jaargang nr. 4. január. 32.
33. De Hongaarsche Heraut. Bp., 1923. I. jaargang nr. 6. március. 47.
34. De Hongaarsche Heraut. Bp., 1924. II. jaargang nr. 5. február. 39.
35. Pótor Imre: I.m. 51.
36. Gergely Ferenc: I.m. 20.
37. De Hongaarsche Heraut. Bp., II. jaarg. nr. 78. áprlismájus. Bp., 1924. 61.
38. Tóth Endre: Holland lapokból. Dunántúli Protestáns Lap. 1923. 89.
39. De Hongaarsche Heraut. Bp., II. jaargang, nr. 12. szeptember 1924. 95.
40. De Hongaarsche Heraut. Derde jaargang, nr. 2. okt. 1925. 55.
41. Dunántúli Protestáns Lap. 37. évf., 1925. márc. 15. 1011. sz. Pápa. 39.
42. De Hongaarsche Heraut. IV. jaarg. nr. 7. április 1926. 55.
43. Dunántúli Protestáns Lap. 37. évf., április 11-i szám, Pápa, 70. Lásd még Dunántúli Protestáns Lap 1921. júniusi szám. (26. szám) 104.
44. Gergely Ferenc: I.m. 17.
45. Újraközli Gergely Ferenc: I.m. 21.
46. Gergely Ferenc: I.m. 22.
47. A XX-e Siecle c. belga folyóirat 1933. június 30-i számában megjelent egy ide vonatkozó cikk, amelyről aztán a Pester Lloyd hasábjain jelent meg ismertetés. Forrás K. Kún Miklós: I.m. 354. Lásd még B.M.K. 1935. 67-en közölt híradást a J. Janssens borgerhouti plébános által évente megszervezett utaztatásokról. A két egymást felváltó 5050 fős csoportot Boross Stefánia és Hoffmann Marián, a ceglédi állami leányintézet igazgatónője kísérte.
48. Kvasznai Árpád közlése. Édesanyja, Hallinger Mária 1948. november 18-án hunyt el Budapesten. Ft. Dobai Sándor 1998. aug. 20-i keltű levelében írja: "A gyermekek legtöbbje flamand vidéken, főleg nagycsaládosoknál nyert befogadást. Most halnak az utolsók, akik akkor gyermekként jöttek, és itt maradtak. Nagyon sokat ismertem közölük."
49. Kvasznai Árpád közlése, ő a lomtalanítás történetét többször is hallotta Süle András könyvtárostól, akinek már nem állott módjában megakadályozni a gyermekakció anyagának a megsemmisülését. Személyi adatokat találunk még a Belgiumi Magyar Közlöny számaiban. Magyar időszaki havilap. Szerkesztette Déry Béla belgiumi magyar főlelkész. A lap 19451956 (?) között jelent meg.
50. Nederlandsche weldaden aan Hongarsche kinderen. In: De Hongaarsche Heraut, IV. jaargang, nr. 9. Bp., 1926. június. 68.
51. K. Kún Miklós: I.m. 352.
52. Schrotty Pál: I.m. 30.
53. A szerelvények indítási dátumát és a gyermekek elosztási területeit közli Mihályi I.G.: I.m. 4849.
54. De Hongaarsche Heraut II. jaarg., nr. 2. október. 1924. 3. Itt szeretnénk megjegyezni, hogy Sebestyén Jenő a lapot Belgiumban is terjesztette. A lap előfizetőinek a száma 40005000 nagyságrendű volt.
55. Gergely Ferenc: I.m. 21.
56. Például Erdélyből Svájcba, Nagy Sándorné szül. Czira Anna, Nagydevecser 1914. március 11. Svájcba először 1925-ben jutott ki úgy, hogy egy tanítónő a Gyermekvédő Ligán keresztül ajánlotta svájci felvételre. Indok: a kalotaszegi Nádasdarócról származó leányka egy tízgyermekes lelkészi család tagja. Miután Johanna és Alice Ringier panziójába került a Bern kantonbeli Kirschdorfba, ott két német, két angol, egy amerikai és egy francia gyermek társaságában gondozták szeretettel. Ezután kétéves időközökkel még ötször hívták meg Kirschdorfba. Az erdélyi Nyárádgálfalváról jutott ki Hollandiába Gál Ilona és Gál Jolán, 12 éves hadiárvák, ikertestvérek. 1928-ban hívták meg Czira Klárát és Czira Erzsébetet a már említett Kirschdorfba. Vendégfogadójuk dr. Ebersoll. 1929-ben pl. Muntyán Mária nevű lányt hívtak meg Kolozsvárról Svájcba.
57. De Hongaarsche Heraut IV. jaargang, 1926. augusztus nr. 11. 88.
58. K. Kún Miklós: I.m. 354.
59. A marosvásárhelyi Nagy Zsófia Emese adatai közül megemlítjük a Grevitzky Emma nevét. Pesten született 1908-ban, hétgyermekes család tagja, gyermekvonattal hozták Hollandiába 1922-ben. Leidenben tartózkodik 1925-ig, ez idő alatt iskolába járt.
60. Interjú az 1919-ben érkezett Hutter Lajossal, akit 9 éves korában a Vöröskereszt hozott Hollandiába. In: Most magyarul! Hongarije Magazine tweetalig. jaargang 3. nr. 7., voorjaar 1998. 12. A 14. oldalon lásd még Vattamány Imréné Damajnovics Olga hollandiai emlékeit.
61. Irány Hollandia. Rendezte Hilde van Oostrum. 1920. Budapest. Legyengült gyermekek indulnak Hollandiába az életben maradásért... Van visszatérés? Bemutatták a holland filmhéten 1986. október 20-án a Kossuth moziban.
62. B.M.K. 1934. 29.
63. Lásd Gerhard Nikolaus Olsthoorn történetét, aki már a húszas években 55 hónapra hozatott ki gyermekeket. Forrás: Maasbode c. napilap számai. Magyar hírek, 1968. március 23.
64. De Hongaarsche Heraut IV. jaarg. Bp., 1926. nr. 9. 71.
65. B.M.K. 1935. 88.
Elhangzott 1998. augusztus 26-án, a doktorok kollégiumán