A huszadik század végének Európájában többféle nyomás nehezedik a fiatalok vállára. Életüket ugyanakkor többféle intézmény keretein belül kell kialakítaniuk, így a közös gondok különböző formában jelenhetnek meg. Következésképpen ugyanaz a probléma mást eredményezhet a különböző országokban. Mivel a munkanélküliség még mindig viszonylag új jelenség Kelet-Európában, végig lehet gondolni azokat az intézményes és politikai kontextusokat, amelyek jobbá vagy rosszabbá tehetik a helyzetet. Kelet-Európán értem a volt Szovjetuniótól nyugatra található posztkommunista országokat: a balti államokat, Lengyelországot, Csehországot, Szlovákiát, Magyarországot, Szlovéniát, a volt Jugoszláviát, Romániát, Bulgáriát, Fehéroroszországot és Ukrajnát.
1. A munkanélküliség növekedése
Ez különösen nehéz helyzetet teremtett a fiatalok számára, hiszen néhány országban eléri a 40%-ot is, így van ez néhány posztkommunista országban és Dél-Európában. Más országokban " Csehországban és Ausztriában például " a fiatalkori munkanélküliség nagyon alacsony (bár növekvő tendenciát mutat). A munkanélküliség leginkább az alacsonyan iskolázottakat sújtja, vagy azokat, akik egyáltalán nem rendelkeznek semmilyen képesítéssel, és leggyakrabban a férfiakat. A munkanélküliség ezenkívül bizonyos régiókban magasabb, mint máshol. Úgy tűnik, hogy állandósulhat egy fiatal munkanélküli réteg. Kelet-Európa is a magas fiatalkori munkanélküliség felé halad, Magyarországon 20%, Lengyelországban pedig 30% volt 1992-ben a fiatal munkanélküliek aránya (Wallace és Kovatcheva). Az egyes országokban azonban ez többféleképpen jelenhet meg, nemrég egy kutatás azt mutatta ki, hogy Lengyelországban a munkanélküliség inkább egyenletesen oszlik meg az országban, és nem egy nagyon hátrányos helyzetű rétegben koncentrálódik.
2. A versenyképes oktatás és képzés növekvő fontossága
Igaz, hogy a középosztálybeli fiataloknak mindig is szükségük volt ezekre a képesítésekre ahhoz, hogy beléphessenek a szakmai életbe, ma azonban ez a társadalom minden szintjén megfigyelhető, még azok esetében is, akiknek sem kedve, sem tehetsége nincs az iskolai munkához. Kelet-Európában azonban nincs egyértelmű összefüggés a munka és a képzettség között " a magánszektorban dolgozók képzettségüktől függetlenül többet keresnek, míg az állami szektorban előfordulhat, hogy valaki keveset keres, bár magasan kvalifikált. Az egyik válasz a munka világában tapasztalható bizonytalanságra mindazonáltal az, hogy többet fektetnek be a képesítések megszerzésébe. Ezáltal növekszik a versenyképesség fontossága a fiatalok számára, hiszen kevés helyért versengenek. Ezenfelül az élet minden területén megjelenik az osztályzás és válogatás.
3. A felsőoktatásban vagy meghosszabbodott képzésben részvevő fiatalok számának növekedése
Az elérhető helyek száma kereslettel találkozik, hiszen a fiatalok reagálnak a fent leírt versenykésztetésre, próbálják elkerülni a munkanélküliséget. Fontos eltérések vannak azonban országonként. Néhány országban a felsőfokú oktatásban részvevők aránya a változások után először visszaesett, az általános tendencia azonban ezen arány emelkedése. Növekszik mind az esti/levelező, mind a nappali képzésben részvevők aránya Kelet- és Nyugat-Európában egyaránt, és ahol az állami szektor nem tudja kielégíteni az igényeket, ott gyorsan megjelenik a magánszektor, és "business"- vagy nyelvkurzusokat kínál, Kelet-Európában gyakran meglehetősen kétes szakmai alapokkal.
4. A jóléti állam visszavonulása vagy összeomlása
A jóléti államtól már nem várják el, hogy a bölcsőtől a sírig óvja az embereket. A privatizáció és a jóléti kiadások csökkentése azt jelenti, hogy kevesebb támogatás jut a fiataloknak, és gyakran azok a segélyek, juttatások vagy előnyök, amelyeket korábban élveztek, mára lecsökkentek. A fiatalok saját magukra vannak utalva, munkát kell vállalniuk a tanulás mellett, vagy a családjukra kell támaszkodniuk segítségért. Ez utóbbihoz a család hajlandósága is szükséges, és még nagyobb terhet ró a szülők vállára.
5. A család felbomlása
A válások számának növekedésével " az együttélés, a házasságon kívüli gyermekvállalás, a párhuzamos vagy egymást gyorsan követő kapcsolatok stb. miatt " gyakran megnehezíti a fiatalok számára, hogy származási családjukban biztonságot vagy stabilitást találjanak, a szülői ház elhagyásakor pedig a lehetőségek egész tárházát kell végiggondolniuk saját életükre nézve. A fiatalok vezető szerepet játszanak új, a hagyományostól eltérő életstílusok kialakításában, többen élnek egyedül vagy élettársi kapcsolatban, és többen vállalnak gyereket házasságon kívül (bár általában élettársi kapcsolatban élve). E különböző életformákhoz kapcsolódó értékek mélyreható változáson mentek keresztül, megítélésük egyre enyhébb. A származási családból a saját családba vezető utak nem állandóak és tervezhetőek, hanem szakadatlanul változnak, és mindig visszafordíthatóak.
6. A hajléktalanok számának növekedése
A városközpontok átalakulása, a bérleménypiac szabályozásának megszűnése és a szociális célú lakásépítések visszafogása mind csökkentették azoknak a lakóhelyeknek a számát, amelyeket a fiatalok korábban igénybe vehettek. Azok a fiatalok, akik nem a szülővárosukban keresnek állást és képzési lehetőségeket, nagy valószínűséggel hátrányba kerülnek ebben a folyamatban (Jones 1995). Általában elmondható, hogy az önállóság keresése közben a fiatalok új, más lakóhelyet keresnek még akkor is, ha erre nincs lehetőség, bár ebben jelentős különbségek vannak a különböző európai országok között. Több kelet-közép-európai országban a családok túlzsúfoltságban élnek, esetleg több generációnak kell egy kicsi lakásban együtt élni, ez viszont tovább növeli a fiatalok és a családjuk közötti feszültséget.
7. A fogyasztói kultúra terjeszkedése
Ennek a fiatalok egy külön részét képezik, és azt jelenti, hogy most már képesek a stílusok és külső megjelenések gyorsan változó világában élni, egyre nagyobb fogyasztási kényszer nehezedik rájuk. Az ifjúsági stílusok és szubkultúrák felbukkanása, majd eltűnése ugyanolyan fontos lehet, mint a munka és a család egyre távolodó elvárásai. A fiatalokra egyre jobban hat a fogyasztási kényszer, miközben bevételeik egyre kisebbek. A kelet- és közép-európai fiatalok egyre inkább differenciálódnak a fogyasztói stílusok tekintetében, bár lehetőségeik a fogyasztásra igen egyenlőtlenek, hiszen a különböző családok jövedelmei és életszínvonalai is jelentős eltéréseket mutatnak. Azok a fiatalok, akik a média korában nőttek fel, már nem "ártatlanok", rengeteg információ érhető el számukra, amelyeket még azok a felnőttek sem kaphatnak meg, akik náluk kevésbé tudják értelmezni a jeleket vagy használni az információs technológiát (Postman 1983).
8. A nemi szerepek megkérdőjeleződése
Azt követően, hogy sok nő kezdett el fizetett munkakörben dolgozni, magas elvárásaik alakultak ki a munkával és képzéssel kapcsolatban, és nagy szerepet szánnak ezeknek életükben. Legfőképp a fiatal nőknek származott előnyük az oktatás expanziójából, és egyre jobban és jobban teljesítenek az oktatásban. A fiatal nőknek ez a képzett és öntudatosabb új generációja kevésbé valószínű, hogy el fogja fogadni anyáik háztartásbeli szerepét, bár különböző hagyományos elvárásokkal találhatják magukat szemben (Chisholm et al 1995).
9. Egyre inkább felismerik az etnikai különbözőségeket és kultúrákat
Ami azonban nem szükségszerűen jár együtt a tolerancia növekedésével. Bár a multikulturális társadalom sok fiatal számára realitásként jelenik meg, egyre inkább tapasztalható az ellenreakció is, amelynek eredményeképpen egyre nagyobb méreteket ölt az idegengyűlölet, emelkedik a rasszista támadások száma, miközben megnyíltak a határok, és az utazás könnyebb lett. A fiatalok gyakran ezen események főszereplőiként jelennek meg. A jó hír azonban az, hogy a fiatalok az idősebbeknél toleránsabbak az etnikai különbségekkel szemben, Inglehart (1997) pedig azt állítja, hogy ez a generáció és nem az életkor hatása az értékek változására. Más szóval Inglehart és kollégái azt állítják, hogy a fiatalok ezeket az értékeket egész életükre magukkal viszik, és nem hagyják maguk mögött a fiatalságukkal.
10. A munkaerőpiaci változások
Ha munkahelyet is tudnak találni a fiatalok, az általában bizonytalan, átmeneti vagy félállás, vagy pedig szerződések által korlátozott (Amin 1994). Ez különösen igaz Kelet- és Közép-Európa országaiban a magánszektorban. Ma már nem tervezhető, hogy a képzési szakaszt munka és egy egész életre szóló munkahely követi. Ehelyett az várható, hogy a képzést átképzés és gyakori munkahelyváltoztatás követi.
Kelet-Európában a fent vázolt problémák különösen súlyosak. Ebben a térségben a teljes foglalkoztatottságból rövid idő leforgása alatt magas munkanélküliség lett. A jóléti államot, amely legalább valamennyi biztonságot nyújtott, nagyon gyorsan visszafogták és privatizálták. Drámai volt a változás a korábban viszonylag biztonságos és tervezhető átmeneti korszaktól a bizonytalan munkáig.
Válaszok
Többféle válasz született a fiatalkori munkanélküliség problémájára. Azok az országok, ahol már eleve a hosszú képzési idő volt a jellemző, általában még hosszabbá tették ezt a szakaszt, más országokban pedig elindították az ilyen típusú képzéseket. Kelet-Európában kevés pénz állt rendelkezésre a munkanélküliség kezelésére, ezért kevés lehetőség adódott arra, hogy bevezessék ezeket a képzéseket, bár ahol kipróbálták, pl. Csehországban és Szlovákiában, ott úgy tűnik, hogy elég sikeresen működnek.
Egy másik válasz az, hogy visszautalják a felelősséget a családra azáltal, hogy ragaszkodnak ahhoz, hogy a család fizesse a fiatalok képzésének és eltartásának egyre nagyobb részét. Ez egy ideológiai támadás része volt az Egyesült Királyságban (Abbott és Wallace 1992). A probléma az, hogy a család maga is szétesőfélben van, és nem mindig nyújt megfelelő támogatást a fiataloknak.
És végül az utolsó válaszlehetőség az, hogy a felelősséget a munkanélküliségért és az abból való menekülésért magukra a fiatalokra hárítják. Tulajdonképpen ezt tette több ország, mivel hiányoztak a forrásai, vagy mert nem érdekelte őket a fiatal munkanélküliek sorsa. Ezért más területen kell fizetniük az egyre jellemzőbb fiatalkori bűnözés és a hajléktalanok számának növekedése miatt.
Következmények
Ezeknek a strukturális változásoknak számos következménye van.
1. Az átmeneti szakasz meghosszabbodása
Ahelyett, hogy a fiatalok tervezhető lépcsőket járnának végig, amikor a képzés után a munka világába vagy amikor a származási családból a saját családba lépnek, a fiatalok ma egyre hosszabb időt töltenek egy meghosszabbodott átmeneti szakaszban, amikor nem dolgoznak, de nincsenek teljesen munka nélkül sem. A családban vagy munkában való "megállapodás" előtti rövid udvarlást vagy képzést egy elhúzódó időszak váltotta fel, amelybe beletartozik az oktatás, a képzés, a félállások és alkalmi munkák világa, valamint a különböző háztartások és kapcsolatok közötti mozgás. Ezek a lépcsőfokok mindig visszafordíthatóak, és a végső cél nem is nagyon egyértelmű. Bizonyos értelemben a fiatalok idősebbek, mint a korábbi években, más tekintetben pedig fiatalabbak (Wallace 1997). Ellentmondás feszül a fiatalok növekvő kulturális függetlensége (és koraérettsége) és aközött, hogy egyre jobban függnek bizonyos intézményektől, mint pl. az államtól vagy a családtól.
2. A szerepek átalakításának kényszere
Ezek a változások azt jelentik, hogy a fiatalok szerepeit és kapcsolatait már nem szabja meg és biztosítja a hagyományos autoritás vagy minta. Ehelyett folyamatosan át kell alakítani szerepeiket " szüleikkel, partnereikkel, barátaikkal és kortársaikkal " ahhoz, hogy használhatóak legyenek. A szerepek inkább képlékenyek, és nem szilárdak és biztosak. Senki sem számíthat feltétlenül valaki másra, ha támaszra vagy biztos tanácsra van szüksége. Ez arra kényszeríti a fiatalokat, hogy rugalmasabban és öntudatosabban építsék fel életútjaikat és hozzák meg döntéseiket (Nadel és Wallace 1997). Kételkedve és koraéretten öntudatosak, hiszen igen ügyesek az őket körülvevő kommunikációval és információval telített világban. Bizonyos értelemben a fiatalok ma felkészültebbek, mint valaha arra, hogy saját útjukat járják az életben, de a jelzőtáblák eltűntek, az utat pedig újra és újra meg kell találni.
3. Növekvő bizonytalanság és veszélyeztetettség
A fiatalok egyre bizonytalanabb világban élnek, és nagy a veszélye annak, hogy rosszul döntenek, rossz utat választanak, és hogy a sokféle lecsúszási lehetőség közül valamelyik eléri őket. Bizonyos értelemben a mai fiatalok a legjobb helyzetben levő generáció, hiszen a háború, betegségek, éhezés vagy más elsődleges okok által okozott halál vagy szenvedés eshetősége nagyon alacsony. A veszélyeztetettség és a bizonytalanság forrása inkább egzisztenciális vagy pszichológiai.
4. A piac és a fogyasztás növekvő szerepe
A legtöbb európai társadalomban a piaci modell növekvő dominanciája a társadalom szervezésében a szocializmus tervgazdaságának és a keynesi közgazdasági elveknek az összeomlásával társulva azt jelenti, hogy a társadalmi életnek egyre több területe válik fogyasztóivá. A kultúra, az oktatás, a lakásépítések stb. fogyasztóivá válásának számos következménye van. Az embereknek nagyon rövid idő áll a rendelkezésükre, a célok pedig nagyon gyorsan változnak " minden ideiglenes. Általában a fogyasztói értékek felülkerekednek a hagyományos vagy más ideológiailag meghatározott értékeken.
Egy metaforával érzékelhetőek a változások: a gyár helyett a bevásárlóközpont válik a domináns paradigmává. A modernizáció alapja a gyár volt, és a gyár volt sok intézmény modellje. Egy gyárban az emberek egy helyen tömörülnek. Mind a munka, mind a termékek standardizáltak és a tömegtermelés által meghatározottak. Az egyszerű munkásokat az igazgatók irányítják, és meghozzák az őket érintő döntéseket. Az iskolák modellje ez a rendszer volt, csakúgy, mint a kórházaké és a jóléti állam sok szolgáltatásáé is. A gyár modelljét ma a szupermarket modellje váltja fel. A szupermarketben a vásárlók jöhetnek-mehetnek, és különféle árucikkeket válogatnak össze a bevásárlókocsijukba " egy nagyon széles választékból válogatják össze saját kocsijuk tartalmát. Minden egyes árucikknek meghatározott ára van, és a kijáratnál fizetniük kell értük. Ez inkább jellemző az 1990-es évek jóléti szolgáltatásaira, ahol többféle szolgáltató többféle szolgáltatást ad, és mindegyiknek külön ára van. Van, ami a magánszférában vehető igénybe, van, ami jótékonysági szervezeteken vagy egyházakon keresztül, az állam pedig csak egy a több szolgáltató közül.
Modernizáció és posztmodernizáció
Ezt úgy is fel lehet fogni, mint a modernizációból a posztmodernizációhoz vezető hosszabb változás egy részét. A modernizáció hozzájárult ahhoz, hogy az ifjúság mint életszakasz kialakulhasson az oktatás és a munka, a származási család és a saját család között, valamint a jóléti állam ifjúsági szervezetein és társadalompolitikáján keresztül (Wallace és Kovatcheva). Ez különösen szembeszökő volt Kelet-Európában, ahol a modernizációt némi erőszak segítségével és némileg gyorsan vitték végbe a kommunisták által dominált rezsimek, amelyek segítettek átalakítani a jórészt visszamaradott falusi társadalmakat iparosodott városi társadalmakká. Az oktatási rendszerek látványos sikere azt jelentette, hogy az 1980-as évekre a fiatalok lehetőségei néhány tekintetben alig tértek el Kelet- és Nyugat-Európában.
A posztmodernizáció azt is jelenti, hogy fokozatosan leépülnek ezek a hagyományos struktúrák és elkülönülések, így olyan helyzet alakul ki, ahol egyre nagyobb a káosz és a bizonytalanság, s ezáltal nemcsak értékek, hanem korcsoportok is kezdenek megszűnni.
Az individualizáció három szcenáriója
A huszadik század végén több változási lehetőséggel állunk szemben, amelyek a különböző országokban többé-kevésbé elterjedtek.
1. Progresszív individualizáció
Az oktatási lehetőségek képzések, csakúgy, mint az életstílusokról hozott döntések tárháza kiszélesedett, ami azt jelenti, hogy sok fiatal megszabadulva a szülők, az autoritás vagy a megélhetés biztosításának hagyományos kényszereitől, mérlegelni tud különböző lehetőségeket. Egyre inkább tőlük függnek olyan döntések, hogy pl. hogyan irányítsák szexuális vagy magánéletüket, vagy hogy milyen típusú oktatási és képzési lehetőségeket válasszanak egy olyan világban, ahol a választási lehetőségek egyre szélesebb skálája található meg.
2. Regresszív individualizáció
Ugyanakkor nemcsak a lehetőségek, hanem a problémák is individualizálódnak. Azok számára, akiknek nem sikerül végigjárni az oktatási/képzési rendszer különböző fokait, marad a munkanélküliség veszélye vagy az, hogy egy olyan képzési formában találják magukat, amely sehova nem vezet. Ez az a csoport, amely jobban veszélyeztetett abból a szempontból is, hogy hajléktalanná válhat, és hogy a bűnözéssel kapcsolatba kerülhet. Néhány fiatal számára ez azt is jelenti, hogy kikerülnek a származási családból, amely már nem képes felelősséget vállalni értük. A problémák individualizációja olyan természetű, hogy a jóléti állam már nem felelős az átmenet kezeléséért, egyre inkább az egyének saját felelőssége az, hogy irányítsák a képzést, a biztosítást, a lakhatást és az élet más területeit " néhány fiatal ebben csak csekély vagy semmilyen forrásra sem támaszkodhat.
3. Alternatív individualizáció
Nem minden fiatal akar pozíciót elfoglalni a domináns társadalomban. Az egyre növekvő anyagiasság és piachoz igazodó verseny kitermeli az ellenkezőjét is: fiatalokat, akik fellázadnak ezen elvárások ellen. Nem a társadalom zárja ki őket, hanem inkább ők zárják ki magukat néhány lehetőségből, és azokat az értékeket követik ehelyett, amelyeket Ronald Inglehart (1990, 1997) "posztmateriális értékeknek" nevez. Azaz az egyén kiteljesedésére, idealista célokra koncentráló, valamint az alternatív közösségekhez való csatlakozást hirdető értékeket. A New Age Travellers és különböző misztikus vagy "ezoterikus" filozófiák újfajta előrejutási lehetőségeket és új hitrendszereket kínálnak. Az új vallások és kultuszok szintén ilyen alternatívákat kínálnak. A fiatalok elöl járnak a posztmateriális értékek felé vezető úton.
Hogy ezek közül melyik a domináns, az az országtól és az intézményes keretektől függ. Különböző térségek vagy társadalmi rétegek fiataljai valószínűleg beletartoznak valamelyik kategóriába, és az első legalábbis vonzóbbnak tűnik, mint a második, bár sok kísérő probléma jár vele. A harmadik kategória eléggé fejletlen lehet Kelet-Európában, és talán jobban jellemző a bőségi társadalmakra.
Machacek (1997) rámutatott arra, hogy a modernitásnak ezek a feltételei egyben előfeltételei a posztkommunista társadalmakban az individualizáció kialakulásának. Ugyanakkor gyökeresen különböznek egymástól az egyes posztkommunista országok, néhány inkább a regresszív individualizáció felé halad, míg más országok a progresszív individualizáció felé tesznek lépéseket. Hogy ezek közül melyik dominál, az a jövő társadalmi fejlődésének kulcsfontosságú kérdése.
Dudik Éva fordítása
KÖNYVÉSZET:
Abbott, P"Wallace, C.: The Family and the New Right. Pluto Press. London, 1992.
Amin, A. (ed.): Post-Fordism. Blackwells: Oxford.
Chisholm, L."Büchner, P." Krüger H-H"Du Bois Reymonds, M. (eds.): Growing up in Contemporary Europe. Contemporary Horizons in Childhood and Youth Studies. De Gruyter. Berlin"New York.
Eurostat 1992 Basic Statistics of the Community. Luxembourg
Jones, G. "Wallace, C.: Youth, Family and Citizenship. Open University Press. Buckingham.
Jones, G: Leaving Home. Open University Press. Buckingham, 1995.
Inglehart, R.: Culture Shift in Advanced Industrial Socieites. Princeton University Press. Princeton, 1990.
Inglehart, R.: Modernisation and Postmodernisation. Cultural, Political and Economic change in 43 societies. Princton University Press. Princeton:
Machacek, L.: Individualisation Theory in Youth sociology. An Overview. Sociologia 1997. 29 (3): 249"253.
Nagel, U."Wallace, C.: Structure and Agency " participation and identification in risk societies (megjelenés alatt). In: Furlong, A et al (eds.): Youth, Citizenship and Social Change in a European Context. 1997.
Postman, N.: The Disappearance of Childhood. Allen: London, 1983.
Social Trends. HMSO. London, 1992.
Wallace, C.: How Old is Young and How Young is Old...? IHS working paper. Wien, 1997.
Wallace, C.: Diskurs (megjelenés alatt). 1997.
Wallace C."Kovatcheva, s.: Youth in Society. Modernisation and Post-modernisation in East and West Europe. Macmillans. London, 1998.