Soha ne mondjad, "ilyen vagy olyan", csak ezt mondjad:
ebből és ebből a távlatból ilyennek látszik.
MÁRAI SÁNDOR
A tengerentúli előzmények
Alig néhány évvel a második világháború befejeződése után, a két hidegháborús táborra oszlott világ dermedten figyelte azokat a legszélesebb nyilvánosság előtt folyó leleplezéseket, melyek során köztiszteletben álló, fontos beosztású honfitársaikról derült ki, hogy az ellenség beszervezett ügynökei, közönséges hazaárulók. Az Egyesült Államok közvéleménye először akkor szembesült ezzel a ténnyel, amikor az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottság (House Committee on Un-American Activities, HUAC)1 előtt 1948 nyarán Whittaker Chambers, az USA Kommunista Pártjának egykori aktivistája eskü alatt vallotta, hogy Alger Hiss, a Carneige Endowment for International Peace alapítvány nagyhatalmú elnöke, aki évtizedeken keresztül vezető tisztségviselőként szolgált az USA külügyminisztériumában, és akit Roosevelt elnök Gromiko javaslatára az ENSZ első ideiglenes főtitkárának szemelt ki,2 hivatali ideje alatt tagja volt az USA-ban működő földalatti kommunista szervezetnek, és hírszerző tevékenységet folytatott a Szovjetunió javára.
Hissen kívül gyanússá vált több, zömében jó családból származó, a legjobb amerikai iskolákban végzett értelmiségi is, aki a New Deal idején került az államirányítás fontos posztjaiba és vált politikacsinálóvá.3
A Hiss-ügy, mely az első pillanattól kezdve a modern tömegtájékoztató eszközök, a rádió és a tévé révén a közvélemény egyik legfontosabb szenzáció-témájává vált, hirtelen szertefoszlással fenyegette a szovjetek által évtizedek munkájával magukról kialakított pozitív képet, és az amerikai és nyugat-európai közvélemény jóindulatának elvesztésével fenyegetett. A szovjetek tehát lépéskényszerbe kerültek. Úgy döntöttek, hogy Hiss perével egy időben, valahol a szovjet övezetben olyan "ellenpert" rendeznek, amely a szimpatizáló amerikai és nyugat-európai közvélemény számára bebizonyítja, hogy a Hiss ellen felhozott vádak csak a szovjetellenes propaganda hazugságai. Nem igaz, hogy a szovjet hírszerző szervek beépültek az Egyesült Államok legfontosabb kormányszerveibe, és ezáltal potenciális veszélyt jelentenek az amerikai nép, illetve az egész nem kommunista világ számára. Az igazság éppen ennek fordítottja. Amerikai kémek és diverzánsok épültek be a népi demokratikus országok, sőt az egyes kommunista pártok legeslegfelsőbb vezetésébe, és így próbálták aláásni és belülről szétrombolni a fiatal népi demokráciákat. Az ellenperben a szovjetek ellentétben az amerikaiakkal minden kétséget kizáróan bizonyítják majd, hogy a perbe fogott amerikai ügynökök elvetemült kémek, akiket az amerikai politikacsinálók sanda szándékaiktól vezérelve mozgatnak. Ilyen ellenpert már máskor is rendeztek. Elég, ha a lipcsei Dimitrov-per ellensúlyozása céljából Londonban megrendezett próbaperre emlékszünk, mely 1933. szeptember 19-én, egy nappal a lipcsei per megkezdése előtt fejeződött be. Még mielőtt a nácik előjöhettek volna a Reichstag felgyújtása mögött meghúzódó összeesküvés elméletével, a világsajtó már tele volt a náci összeesküvés, illetve az SA aljas szándékainak leleplezésével.4
Az időpont
Hiss ügye az Egyesült Államokban, illetve Rajk ügye Magyarországon szinte párhuzamosan folyt.5 Hiss perét két részben tárgyalta a bíróság. Az első tárgyalás 1949. május 311949. július 7. között ítélet nélkül zárult. Az új tárgyalás 1949. november 17-től 1950. január 21-ig tartott. Hiss öt évet kapott hamis tanúzásért.6 Pere tárgyát ugyanis csak az képezte, hazudott-e a kongresszusi vizsgálóbizottság, illetve a szövetségi esküdtszék (Federal Grand Jury) előtt, amikor eskü alatt vallott. Hiss kémtevékenysége, melyet a Chambers által bemutatott bizonyítékok alapján csak 1938-ig lehetett bizonyítani, az amerikai törvények szerint addigra már elévült.
Az "ellenper" nem húzódott ilyen sokáig. Rajk és társai kém- és hazaáruló tevékenységét két és fél hónap alatt sikerült az államvédelmi szervek odaadó munkájával felgöngyölíteni és leleplezni, mi több, bizonyítani. (Rajk letartóztatására 1949. május 30-án került sor.) Ez szép eredmény volt. Mindenekelőtt azért, mert szerteágazó összeesküvési és kémtevékenységébe az amerikai hírszerzőszerveken kívül, nyár közepétől Jugoszlávia teljes pártvezetését is belekeverték. A jugoszláv vonal felé való elmozdulás és a Rajk-pernek a Tito-ellenes harcban való felhasználása mellett döntően az eshetett latba, hogy 1949. július elején Hiss első pere elmarasztaló ítélet nélkül zárult. A Rajk-pert 1949. szeptember 1624. között rendezték meg, és három halálos ítéletet hoztak. A kivégzéseket október 15-én hajtották végre.7
A személyek
A per és az ellenper az időpontok egybeesésén kívül három személyen keresztül is kapcsolódott egymáshoz. Ez a három személy: Alger Hiss, Péter József és Noel Havilland Field.8 ők hárman a harmincas évek Washingtonjában kerültek "munkakapcsolatba". Hiss és Field amerikai kormánytisztviselők voltak, mindketten dolgoztak az Egyesült Államok külügyminisztériumában is, ugyanakkor olyan elkötelezett kommunisták voltak, akik tudtak egymás kémtevékenységéről. Közös ismerőseik, barátaik voltak, és mindketten dolgoztak a keleti parton működő szovjet rezidens, Péter József számára.9
Az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottság Hiss-szel kapcsolatos kihallgatásai folyamán Field10 és Péter neve többször is elhangzott. Chambers a többiek között ezt vallotta: "Alger Hisst 193537 között ismertem, akkori pártnevem Carl volt... Peterstől tudtam, hogy Hiss párttag. Ő [Peters úr] az én tudomásom szerint az USA Kommunista Pártja teljes földalatti szervezetének feje volt..."11
Chambers fenti, 1948-as vallomását egy, csak nemrég napvilágra került Komintern-dokumentum is megerősíti. Az 1943. március 5-i, Dimitrovnak készített, szigorúan titkos feljegyzés szerint: "Egyesült Államok-beli ügynökünk szerint kommunisták egy csoportja végez hírszerző munkát Washingtonban az amerikai kommunista párt irányítása mellett. A csoport vezetője a központi bizottság munkatársa, Péter."12
A Chambers-vallomásban, illetve a Dimitrov számára készített feljegyzésben szereplő Peters, illetve Péter, vagyis Péter József neve Magyarországon teljesen ismeretlen. Az amerikai kommunista párt tevékenységével, a harmincas-negyvenes évek amerikai munkásmozgalmával, illetve az ezekben az években az Egyesült Államokban működő szovjet hírszerzéssel foglalkozó szakirodalom ugyanakkor sokat foglalkozott Péter, vagy ahogy a legtöbb helyen szerepel, Peters személyével. Több szerző egybehangzó véleménye szerint Péter József, aki 1924 és 1949 között élt az Egyesült Államokban, az amerikai kommunista párt legfontosabb vezetői közé tartozott, egyfajta szürke eminenciás és egyben a szovjet hírszerzés egyik legkiemelkedőbb eredményeket produkáló rezidense volt.13 David Dallin, a szovjet hírszerzéssel foglalkozó, ma már klasszikusnak számító művében, így ír Péterről: "J. Peters (alias: Alexander Stevens, Goldberger, Silver, Isidore Boorstein, Steve Lapin, Steve Miller) magyar származású szerkesztő és író. Amikor az atomkémkedés vált a legfontosabb feladattá, Peters veszélyes akcióktól sem riad vissza, hogy információkat szerezzen. Annak ellenére, hogy ő volt a kommunista földalatti mozgalom vezetője, és nem tartozott a katonai hírszerzéshez, kémek tucatjával dolgozott. [...] Peters kiváló vezető volt. [...] ő volt a legaktívabb és a legenergikusabb azokban az években, amikor az amerikai kommunizmus és a szovjet kémkedés határai egybemosódtak."14
Péter József az Egyesült Államok kommunista pártja Központi Vezetőségének munkatársa, majd New York államban politikai bizottsági tag, illetve szervezőtitkár lett. 1934-ben ő írta az amerikai kommunista pártban évtizedekig használatos kézikönyvet: The Communist Party: A Manual on Organisation (A kommunista párt. Szervezési kézikönyv). Több mint negyedszázadig tartó amerikai tartózkodása alatt többször járt illegálisan a Szovjetunióban (1928-ban és 193132-ben).15 A budapesti Párttörténeti Intézet zárt irattára számára készített önéletrajzában írta: "[a Szovjetunióban] az időm az illegális munka tanulmányozásával telt el. Ezt a célt szolgálta az is, hogy az USA-ba való visszatérésemet megszakítva pár hetet Németországban töltök, ahol a KP ez irányú tevékenységét tanulmányozom. Az ott szerzett ismeretek későbbi pártmunkámban igen hasznosak voltak. [...] A Kominternből való visszatérésemtől a kiutasításig a pártközpont apparátusában dolgoztam. [...] Munkakörömhöz tartozott a kulturális területen dolgozó kommunistákkal és rokonszenvezőkkel való foglalkozás is. Ez a munka Hollywooddal és a Broadwayval is kapcsolatba hozott. A kulturális területen dolgozók (írók, színészek, művészek) és más intellektuelek féllegális szervezetei, amellett hogy komoly befolyásuk volt a területre, jelentős anyagi támogatást adtak a Pártnak. Ezeknek a csoportoknak az összefogása, marxista nevelésének szervezése is a munkakörömhöz tartozot..."16
Pétert a harmincas évek végétől figyelte az FBI. A sajtó is állandóan foglalkozott vele. "Péter az első számú szovjet ügynök", "a földalatti szervezet szervezője", "a kormány erőszakos megdöntését propagáló felforgató" állították róla.
Whittaker Chambers tanúvallomása alapján az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottság Alger Hiss ügyében beidézte Péter Józsefet, akiről Chambers azt vallotta, hogy mint szovjet rezidens vele is és Hiss-szel is kapcsolatban állt. Péter ügyében ekkor már a Bevándorlási Hivatal is eljárást folytatott. 1947. október 9-én letartóztatták, és ötezer dollár óvadék ellenében helyezték csak szabadlábra. Péter több mint harminc évvel az események után amerikai tevékenységének utolsó epizódjára így emlékezett: "E mögött az ellenem folyó hajsza mögött Whittaker Chambers spiclinek a Nixon-bizottság előtt17 tett nyilatkozata volt, amelyben azzal vádolt egy washingtoni kormánytisztviselőt, Alger Hisst, hogy szovjet kém, és engem is belekevert az ügybe."18 "Közben kihallgatásra kellett mennem Nixon elé. Nixon egyedül jön New Yorkba. Óriási felhajtás. Sajtó. Tévé. Fotóriporterek tucatjai. Szembesítés Whittaker Chambersszel, aki valamikor párttag volt, a rendőrspiclivel, aki előzőleg a kongresszusi bizottság egyik kihallgatásán többek között szovjet kémnek nevezett. Nixon kérdésére, hogy ismerem-e a tanút a párt utasítása szerint az Alkotmány 5. módosítására hivatkozva, nem válaszoltam. Hasonlóképpen reagáltam Nixon minden más kérdésére..."19
Pétert a Kongresszusi Bizottság meghallgatása után a Bevándorlási Hivatal mint nemkívánatos, felforgató tevékenységet folytató idegent 1949. április 13-án kiutasította az országból.20 Feljegyzéseit írva, több mint negyedszázaddal később sem értette, miért engedték az amerikai hatóságok, hogy elhagyja az országot.21 Információi szerint a kongresszusi vizsgálóbizottság ellenezte kiutasítását, de a Truman-adminisztráció és így a Bevándorlási Hivatal is meg akart szabadulni tőle.
A készséges magyar nagykövet, Sík Endre, egykori moszkvai ismerőse, magyar útlevelet állított ki számára. Ennek birtokában kérvényezte az amerikai hatóságoktól, hogy Magyarországra távozhasson. Az Egyesült Államok törvényei szerint ugyanis születési helyét és állampolgárságát figyelembe véve Csehszlovákiába vagy a Szovjetunióba kellett volna távoznia. A Bevándorlási Hivatal engedélyével Péter végül is 1949. május 8-án, útban Budapest felé, Prágába érkezett.22
A véletlenek különös egybeesése folytán éppen Prágában időzött régi "munkatársa", Noel Field is, valamint a kelet-közép-európai szovjet államvédelmi szervek vezetője, Fjodor Bjelkin altábornagy is. Hamarosan mindhárman Budapest irányában hagyták el a csehszlovák fővárost.23
A mesterkém
Noel H. Field24 meghallgatását az Amerikaellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottság csak tervezte, megidézésére 1949. május 11-i "eltűnése" miatt már nem kerülhetett sor. Field ekkor már évek óta Európában dolgozott, élt. Hisshez de említhetnénk a híres-hírhedt cambridge-i ötöket is hasonlóan, Field is a legjobb iskolákat végezte, igazi, minden gyanú felett álló úriember benyomását keltette. A Harvardon tanult politikatudományt, utána pedig Bostonban szociális munkát és nemzetközi jogot. Doktori értekezését a Népszövetség és a leszerelés témaköréből írta. Angol anyanyelvén kívül beszélt németül, franciául, oroszul, és tanult lengyelül is. Később persze magyarul is egtanult. Akárcsak Hiss, ő is a "világforradalom" szolgálatába szegődött. 1935-től kémkedett hazája ellen a szovjet hírszerzés számára. 1954-es rehabilitálási eljárása25 keretében a magyar Államvédelmi Hatóság kihallgatótisztjének vallotta: "1927-től kezdve hivatalos életem mellett mindinkább egy attól teljesen különválasztott, illegális életet éltem. [eleinte] ... a hírszerzési feladatot kémkedésnek minősítettem. Akkor még nem tudtam, hogy a Szovjetunió részére végzendő bizalmas feladatot politikai szempontból kell értékelni... Végül sikerült legyőznöm gátlásaimat, és vállaltam a hírszerző feladatot a szovjet titkosszolgálat részére. A feladat elvállalásakor jelen volt a feleségem is... Már korábban rájöttem, hogy a munka megtisztelő feladat..."26 "Jellemzéseket készítettem munkatársaimról, továbbá a moszkvai amerikai követ jelentését Bullit , amit Washingtonba küldött, és élesen szovjetellenes volt, megszereztem és átadtam. [...] Jelentéseket adtam még az 193536 telén Londonban lezajló flottakonferencia előkészületeiről és később mivel azon én is részt vettem a lefolyásáról. [...] Népszövetségi munkám során szintén adtam jelentéseket Massingéknak [Field összekötői a szovjet hírszerző apparátus felé S. M.] az ott folyó munkáról és az általam tapasztaltakról. [...] Konkrét feladatokat nem kaptam, csak azt, hogy számoljak be a külügyminisztériumbeli munkámról, továbbá az ott folyó dolgokról. Massingék szóbeli beszámolóim alapján megmondták, hogy miről készítsek írásbeli beszámolót. [...]
Massingék először nem helyeselték, hogy eltávozom a külügyből, de határozottan nem ellenezték. Az Alger Hiss-ügy után ők is határozottan azt mondták, hogy el kell menni a külügyből. [...]
Mi volt az Alger Hiss-ügy lényege?
1935 őszén Hiss egy alkalommal felszólított, hogy vállalkozzak a Szovjetunió részére hírszerző munkára. [...] tudomására hoztam, hogy én már végzek ilyen jellegű munkát.
Tehát Alger Hissnek elárulta, hogy Ön hírszerző munkát végez a Szovjetunió részére?
Igen, ez történt."27
Férje hírszerző tevékenységéről felesége, Herta, aki ekkor szintén a Magyar Államvédelmi Hatóság fogságában volt, így számolt be kihallgatójának: "Szilárd meggyőződésem, hogy Paul Massing részletes információkat kapott Noeltől arról, hogy mi megy végbe a minisztériumban [az USA Külügyminisztériumában S. M.] és a leszerelési konferencia kulisszái mögött, ahova Noelt mint leszerelési szakembert és Normann Davis28 szoros munkatársát küldték, és ahova Paul Massingot is odaküldték, hogy kapcsolatban maradjanak. [...] Bár nem voltam képes visszaemlékezni semmilyen különös okmányra, amelyet Noel Paulnak mutatott vagy adott, emlékszem, hogy amikor Whittaker Chambers több hónappal Alger Hiss elleni első nyilvános vádaskodása után felmutatta azokat az okmányokat, melyeket tíz évig rejtve tartott, megkérdeztem Noeltől:
Te nem adtál Paulnak ennyit, ugye?
Noel válasza az volt:
Nagyon sokat adtam neki!"29
A szovjet hírszerzés aligha engedhette meg, hogy Field az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Bizottság előtt megjelenjen, és tanúvallomást tegyen. Ennek egyik oka, hogy Fieldről a harmincas évek második felétől elég széles körben köztudott volt, hogy kommunista. Az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Bizottság az elsők között, még az alapító Dies szenátor idejében, nyilvánosan kommunistaként bélyegezte meg Fieldet. 1940 nyarán kommunista tevékenységére hivatkozva küldték el a Népszövetségből.30 Ekkor Hiss egpróbált állást szerezni barátjának a Fülöp-szigetek amerikai főbiztosságán, de ezt akkor már Field kommunistagyanússágára hivatkozva nem engedélyezték.31 Utolsó állásából, az Unitárius Segélyszervezettől is (Unitarian Service Committee USC), melyet egyfajta "Vörös Segélyként" használt, a fenti indokkal bocsátották el.32
Annak ellenére, hogy Field különböző állomáshelyein, illetve munkahelyein kémfeladatait éveken keresztül sikerrel oldotta meg, soha nem vált igazi profivá. Veszélyesen fecsegő természetű volt, aki lefogását megelőzően már többször, többek előtt dekonspirálódott vagy pontosabban: leleplezte magát. "1935-ben Alger Hiss előtt dekonspiráltam magam. 1942-ben Maria Weiterernek33 és Paul Merkernek34 árultam el titkos megbízatásomat. 1948-ban pedig Varsóban Jó Silva nevű indiai újságírónőnek. Maria Weiterernek azt is elmondtam, hogy 1943-ban újra felvették, illetve fel akarták venni velem a kapcsolatot. [...] ugyanezt elmondtam Paul Berznek35 is. [...] 1945 decemberében tagságom tisztázása céljából beszéltem Max Bedachttal36 is."37
Field vallomása, egyáltalán jelenléte a Hiss ellen folyó eljárásban súlyos tehertétellé válhatott volna Hiss számára, nemcsak a fentiekben részletezettek miatt, hanem azért is, mert mind Hiss, mind Field összekötője volt a szovjet hírszerzőszerveknek. Chambers és a Massing házaspár38 átállt és "köpött". De kiszálltak Massingék felső kapcsolatai, Walter Krivitzki tábornok, a szovjet katonai hírszerzés egyik kulcsfigurája39 és Ignaz Reiss, a nyugat-európai rezidens is.
Field összekötői a szovjet hírszerzőszervekkel Paul és Hede Massing német kommunisták voltak. Hede Massing Gerhart Eisler elvált felesége volt. (Eislert Péter Józsefhez hasonlóan az egyik leghírhedtebb szovjet hírszerzőként tartja számon az amerikai szakirodalom.)40 Hede Massing Amerikába érkezése előtti években, 1929 és 1933 között sokat dolgozott Reissnek. Ő mutatta be a Field házaspárt Ignaz Poretskynak, alias Ignaz Reissnek, alias Ludwignak, alias, a "Kövérnek". Reiss nem akart Fielddel dolgozni, nem bízott benne, inkább továbbadta Krivitzkinek.41 "Massingék Moszkvába utazásuk előtt genfi lakásomban 1937 tavaszán bemutattak egy Eberhard [sic!] Reiss nevű személynek. [...] Még a találkozó előtt Massing közölte velem, hogy Reiss az ő felső kapcsolata. [...] Ugyancsak Massingék mutattak be Genfben a lakásunkon egy Krivitzki nevű személynek. Közölték velem, hogy elutazásuk után ő lesz a felső kapcsolatom, tőle kapok feladatokat, és információimat is neki adjam át. [...] Krivitzkiről annyit tudtam meg, hogy szovjet ember [...] tábornoki rendfokozata van. [...] Reiss és Krivitzki is kapcsolatban álltak Zürichben a sógornőmmel is."42
Reiss 1937. július 17-én levelet írt Moszkvába, amelyben közölte, hogy kiszáll. Levelének másolatát elküldte ügynökeinek is, akiket szintén szakításra szólított fel. 1937. szeptember 4-én Svájcban az orosz elhárítás végzett Reissel. Az akció végrehajtására több kisebb csoportot is szerveztek. Az egyik különítmény "munkájában" Field is tevékenyen részt vett.43 A Magyar Államvédelmi Hatóság kihallgatótisztjeinek mind Field, mind felesége minden külön felszólítás nélkül, meglehetős büszkeséggel számolt be életüknek erről az epizódjáról.
Field végül is eléggé peches volt. Minden összekötője elárulta az "ügyet". Reiss halála után egy hónappal átállt Krivitzki, majd végül Massingék is. Moszkvában pedig kivégezték a nagyfőnököt, Jan Karlovics Berzin tábornokot, a külföldi katonai hírszerzés, a GRU vezetőjét. 1938-ban Fieldet is Moszkvába rendelték, hogy tisztázza magát. "Moszkvába utazásomnak több célja is volt. Legfontosabb, hogy megismerjem a Szovjetuniót. [...] A másik ok, hogy Reiss és Krivitzki árulása után pártkapcsolat nélkül maradtam, és azt reméltem, Moszkvában ismét teremtek kapcsolatot későbbi munkám végzéséhez. [...] Massingék is ott voltak... elmondtam az NKVD kapcsolataimnak, hogy már 1934-ben be akartam lépni a pártba, azonban ezt Massingék megtiltották a titkos megbízatás miatt. [...] ők [a szovjet államvédelmi tisztek] közölték velünk, hogy megfontolták a dolgot, és úgy döntöttek, hogy beléphetünk a pártba [...] mi az amerikai pártba kértük a felvételünket [...] ezt a Komintern amerikai szekciójához továbbították... De közölték velünk, hogy tagfelvételünket bizalmasan fogják kezelni, bizalmas munkánkra való tekintettel nem továbbítják az amerikai párt felé."44
Krivitzki átállása miatt azonban Fieldnek igencsak volt oka a félelemre: "1939 nyarán egy-két napos kitérőt tettem [Washingtonba ment S. M.], elsősorban, hogy Hissel találkozzam. A sajtóból tudtam, hogy Krivitzki Washingtonban járkál, és számolnom kellett azzal, hogy engem elárul. Minthogy Hiss elvben amúgy is tisztában volt velem, különösebb függelemsértés nélkül közölhettem vele, hogy egy áruló révén veszélyben forgok. Megegyeztem vele, hogy ha valamit megtud, fedőnév alatt figyelmeztetést juttat el hozzám, de nem kaptam ilyen figyelmeztetést."45
Nem csoda, hogy a szovjet hírszerzés egy időre, egészen 1943-ig, ejtette Fieldet. Csak 1943-ban jelentkezett nála Svájcban újra egy összekötő. "...ekkor már az Unitárius Segélyszervezet igazgatója voltam, felhívott telefonon egy férfi, és Bruk jelszóval jelentkezett [...] közölte velem, hogy a pártba való felvételünk [Fieldé és feleségéé S.M.] elintézést nyert. Megkérdezte tőlem, hogy korábbi politikai nézeteim nem változtak-e meg, és hogy hajlandó vagyok-e a Szovjetuniónak továbbra is dolgozni. Igenlő választ adtam... Utasított, hogy szakítsam meg minden pártkapcsolatomat, és a továbbiakban mint apolitikus ember éljek. Igyekezzek jó kapcsolatokat kiépíteni az amerikai konzulátus beosztottjai és egyéb amerikai személyek felé. Nevezett személlyel közöltem, hogy a feladat vállalásával kapcsolatban nem tudok azonnal választ adni, ezt a kérdést előbb meg kell beszélnem politikai tanácsadóimmal. Az illető személy ingerlékeny hangon azt mondta, hogy biztos az amerikaiakkal akarom ezt a kérdést előzőleg tisztázni."46
Ezt a találkozást nem követte újabb kapcsolatfelvétel, mert kiderült, hogy Field szovjet összeköttetése elvesztésétől elbizonytalanodva minden útjába kerülő elvtársának elmesélte, hogy valójában szovjet kém, akinek érthetetlen okokból most éppen nincs feladata.
Az 1948-tól majdnem két éven keresztül napirenden levő Hiss-ügyben több vallomás is elhangzott Fielddel kapcsolatban. Whittaker Chambersen kívül Hede Massing Field egykori szovjet összekötője is elmondta a bíróság előtt, hogy Alger Hisst Fieldék lakásán ismerte meg egy vacsora alkalmával. A találkozást Massingné azért kezdeményezte vallotta , hogy szemrehányást tehessen Hissnek, aki át akarta csábítani Fieldet a saját szervezetébe. Persze igazából nem neheztelt Hissre, mert mint mondta: "hiszen mindketten ugyanannak a főnöknek dolgoztak". Végül is Peters, vagyis Péter József döntött arról, hogy Field Massingékkal és ne Hiss-szel dolgozzon. "Alger Hiss is be akart szervezni a Szovjetunió részére végzendő hírszerző munkára. Nem találtam meg a helyes választ, és meggondolatlanul értésére adtam, hogy már dolgozom a szovjet hírszerzés részére.
...Nekem tudomásom volt Hiss elbeszéléséből, hogy ő a szovjet titkosszolgálat részére dolgozik."47
Noel Field kijelentéseit saját, illetve Alger Hiss és társainak a szovjet hírszerző szervek részére végzett munkájáról nincs okunk kétségbe vonni. Field annak a magyar államvédelmi hatóságnak a vizsgálótisztjeivel állt szemben, akik szovjet instruktorok mellett, szovjet fennhatóság és irányítás alatt dolgoztak. Nem állíthatta tehát sem magáról, sem másokról, hogy a szovjetek számára dolgozott, ha az nem volt igaz, hiszen az oroszok és rajtuk keresztül a magyarok könnyen kontrollálták mindazt, amit elmondott.
Az akció
Fieldet a Hiss-ügy terítékre kerülésének pillanatától, főleg miután neve is elhangzott, páni félelem kerítette hatalmába. Úgy döntött, mindent elkövet, hogy ne kelljen az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottság előtt megjelennie. "Amikor az amerikai támadásról tudomást szereztem, azt hiszem október 17-én volt, [...] hisztérikus lettem. [...] Gondosan kerültünk minden amerikai kapcsolatot, mivel idézést vártunk az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Bizottságtól. A telefont és az ajtócsengetést csak a feleségem fogadta. Én kerültem a konzulátus környékét. Ezenkívül időm nagy részét azzal töltöttem el, hogy a Bizottság nyilvános közleményeit olvastam."48 "Tervem az volt, hogy nem élek olyan nyugat-európai országban, ahonnan az amerikai hatóságok visszakényszeríhetnek Amerikába. Féltem, hogy hírszerző tevékenységemért felelősségre vonnak. Ezért határoztam el, hogy Svájcból Prágába költözöm."49 "...attól tartottam, idézést küldenek, hogy jelenjek meg az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Bizottság előtt, ha pedig nem jelenek meg, megvonják az útlevelemet."50
Elhatározta, hogy Európában, mégpedig valahol a szovjet övezetben, Csehszlovákiában, Kelet-Németországban, esetleg Lengyelországban keres magának munkát, új otthont. Ezekben az országokban ugyanis tucatszámra jutottak fontos párt- és állami vezetői funkciókba olyan ismerősei, elvbarátai, kapcsolatai, akikkel a háború alatt, az Unitárius Segélyszervezet vezetőjeként ismerkedett meg, barátkozott össze, akiket anyagilag támogatott, és ezért méltán számolt pártfogásukkal. 1948-tól sorra kereste fel volt barátait, de azt tapasztalta, hogy megfagyott körülötte a levegő. Úgy érezte, régi ismerősei azért bizalmatlanok vele, mert nem tudja hitelt érdemlően bizonyítani, hogy közéjük tartozik, hogy régi párttag, és éveken keresztül fontos munkát végzett a Szovjetunió számára. Minél jobban bizonygatta igazát, annál gyanúsabbá vált. Ekkorra már széles körben terjedt, terjesztették róla, hogy az amerikaiaknak dolgozik.51 Leveleire volt munkatársai nem mertek többé válaszolni. "...Prágával és Varsóval meglehetősen egyoldalú levelezést folytattam. Az Unitárius Segélyszervezet vezetőnője, Dorothea Jones közölte velem, hogy Lengyelországban engem kémnek tekintenek... Ez az értesítés azt az elhatározásomat erősítette, hogy helyzetem végleges tisztázása végett azonnal Prágába, aztán Berlinbe utazzam".52
Az amerikai lebukások után, mindenekelőtt azt követően, hogy neve a Hiss-ügyben terítékre került, a szovjet elhárítószervek újra foglalkozni kezdtek Field személyével. Gyanús és nemkívánatos volt számukra mindenki, akinek segélyezési munkája révén tucatnyi személy volt lekötelezettje azokban az országokban, amelyek szovjet fennhatóság alá kerültek.53 A szovjetek paranoiás félelme ugyanis nem tűrt, nem tűrhetett meg ilyen vagy ehhez hasonló, szerintük ellenséges hálózatok létrehozására alkalmas kapcsolatokat. Nem tudjuk, volt-e különösebb okuk arra, hogy Field vagy támogatottjai hűségében kétkedjenek, azonban a fenti tevékenység jellege, valamint Field ideges kapkodása és állandó kapcsolatfelvételi törekvése nemtetszést szült. Amúgy is rutinszerű ellenőrzésnek számít az ügynökök esetében annak kiszűrése, vajon nem játszanak-e kettős játékot. Az általam eddig áttanulmányozott anyagok, valamint Field életútjának ismeretében ez a feltételezés nem nyert bizonyítást.54
Súlyosan esett latba az a tény is, hogy Field szinte minden amerikai, pontosabban nem kommunista kapcsolatát megszakította, személye pedig oly mértékben kompromittálódott, hogy végképp értéktelenné vált a szovjetek számára. Amerikai útlevele lejárt, és a hatóságok csak két hónappal hosszabbították meg. A konzulátus felhívta a figyelmét arra, hogy több hosszabbítást nem kaphat, haza kell térnie. Fieldnek azonban más tervei voltak. És más tervei voltak az oroszoknak is.
"Attól féltem, árthatok vele másoknak, mindenekelőtt barátomnak, Alger Hissnek, ha az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Bizottság támadása után visszatérek. Alger a bizottság ülésein nagyon ügyesen védekezett, hivatásos ügyvédként ismert minden jogi fordulatot és trükköt. Viszont nekem nem volt tapasztalatom. [...] Nem bíztam magamban eléggé, hogy szemtelenül odaálljak vádlóim elé és ártatlanságomat az arcukba vágjam... Hissnek, aki természetesen nem írhatott nyíltan, egy rövid levelét is így értelmeztem. Fivérem is lebeszélt a hazatérésről."55 "Nem akartam esetleges amerikai visszatérésemről pártmegbízatás nélkül dönteni. A Berlin felé vezető út, ahol azok az elvtársak laktak, akik engem a legjobban ismertek, el volt előttem zárva, mert az amerikai katonai hatóságok számára én nemkívánatos személy voltam. Ehelyett 1948 májusában feleségemmel együtt Lengyelországba, majd szeptemberben Csehszlovákiába, Prágága utaztunk. Varsóban egy bizalmas levelet írtam ügyemben Jakub Bermann-nak,56 amiről ő a KB 8. ülésén be is számolt... Közöltette velem, hogy lépéseket fog tenni, de legyek türelemmel. Prágában találkoztam Leo Bauerrel,57 akit szintén Svájcból ismertem, és aki közölte, hogy álljak készenlétben, hogy az amerikaiak tudta nélkül Berlinbe jöjjek, ahol már lépések történtek annak érdekében, hogy az ügyemet tisztázzák. Valamivel ezután Merker levelet intézett a cseh párthoz azzal a kéréssel, hogy a Berlinben folyó vizsgálat ideje alatt tekintsenek engem elvtársnak, és engedélyezzék prágai tartózkodásomat. Ez így is történt. Év végén Svájcba utaztam, hogy a tényleges prágai költözést előkészítsem. Merkertől értesítést kaptam, hogy várakozzam Prágában, mert hamarosan Berlinbe hívatnak. Ezért utaztam 1949. május elején vissza Prágába, ahol néhány nappal később letartóztattak, és Budapestre vittek."58
Május 11-én fél négykor a szovjet és a magyar államvédelem a Prágában tartózkopdó Noel H. Field amerikai állampolgárt letartóztatta és Magyarországra hurcolta. Az akciót a kelet-közép-európai szovjet államvédelmi szervek főnöke, a már említett Fjodor Bjelkin NKVD, később MGB altábornagy és a Magyar Államvédelmi Hatóság helyettes vezetője, Szűcs Ernő államvédelmi ezredes személyesen bonyolították le.59 Fieldet a legnagyobb titokban szállították Magyarországra, ahol a szovjetek azonnal megkezdték kihallgatását. Magyar fogvatartói csak ezt követően kapták kézhez, anélkül hogy informálták volna őket Field ügyéről: "Amikor Noel Field kihallgatását átvettem, róla semmi adatot nem kaptam. Azt sem tudtam, hogy hívják őt. Meghatározott részletekről kellett kikérdeznem, pl. milyen színű volt egy sebességváltó. Később megismerkedtem Field anyagával, amiből kitűnt, hogy nagyszámú súlyosan terhelő vallomást tett magára és másokra. Nálam ezeket a vallomásokat visszavonta, illetve letagadta. Kérdésemre elmondta, hogy azokat kényszer alatt tette különböző szerveknél. Azt, hogy egy bizonyos Dexter őt beszervezte az OSS60 részére, csak később vonta vissza. Field nekem hosszabb időn keresztül nem tett vallomást. Néhány nap múlva aztán Szűcs Ernő ki is hagyott engem az ő kihallgatásából... Fieldet elvitték a szovjet szervekhez, ahol újabb terhelő-összesítő vallomást tett. Utána újra én vettem át Fieldet, aki előttem változatlanul tagadta bűnösségét. Részletesen beszámolt élete minden szakaszáról, de bűncselekményről nem vallott."61
Field eltűnése után a keresésére induló felesége, Herta, fivére, Hermann, illetve "nevelt leányuk", Erika is eltűnt a vasfüggöny mögött. Hermannt augusztus 22-én Varsóban fogták le,62 Hertát négy nappal később Prágában, és cipelték Magyarországra, Erikát pedig Kelet-Berlinben kapcsolták le, szovjet hadbíróság elé állították, és Vorkutáig meg sem álltak vele. Fieldéknél az úgynevezett "bizalmas munkavégzés" családi ügy volt. Anyja, felesége, fivére és sógornője is dolgozott az oroszoknak. Ezeknek, illetve a Fielddel ilyen-olyan kapcsolatban álló több tucat lefogásnak minden bizonnyal az volt az oka, hogy mindenkit, aki tudott Fieldnek a szovjet hírszerzés számára végzett munkájáról, elhallgattassanak.
A helyszín
A fentiek ismeretében joggal vetődik fel a kérdés, miért épp Magyarországra hurcolták a letartóztatott Field házaspárt. Miért nem hozták utánuk fivérét és nevelt lányát? Miért került az egyik lengyel, a másik keletnémet, illetve szovjet őrizetbe? Miért Budapestet szemelte ki a szovjet vezetés a Field köré szervezendő "ellenper" színhelyéül? Tudjuk, hogy a cseh államvédelem is nyomozott utána, ki is hallgatták. A lengyel, illetve a német pártban vizsgálatot folytattak ügyében. Miért döntöttek az illetékesek mégis Budapest mellett? Az egyik ok éppen az lehetett, hogy míg a német, cseh, illetve lengyel elvtársak körében Fieldék nagyon sok személyes kapcsolattal rendelkeztek, többekkel szoros, baráti viszonyban álltak, addig Magyarországon alig néhányan ismerték őket, azok is csak felületesen, futólag? Tény ugyanis, hogy Fieldéknek legkevesebb ismerősük az újdonsült népi demokráciák közül Magyarországon volt. Ezekre a kérdésekre jelenlegi ismereteink alapján nem lehet kielégítő magyarázatot találni. Lehetséges, azért hozták éppen ide magát az "amerikai mesterkémet", hogy személyes jelenlétével nyomatékosítsa az általa vezetett és szervezett, a magyar pártvezetésbe beépült összeesküvő banda meséjét. A többi, Field köré szervezendő perhez aztán vélhették elegendőek lesznek a mesterkém rokonai, illetve a Fielddel tényleg kapcsolatban álló több tucat elvtársa, barátja is. Fivérének és nevelt leányának Varsóban, illetve Berlinben tartása a Field-összeesküvés különböző, részben tervezett, részben meg is rendezett kelet-európai pereihez kellett. Senki, aki Fieldékkel rövidebb vagy hosszabb ideig együttműködött, nem kerülte el sorsát. A tábor országaiban letartóztatás, esetleg halál lett osztályrészük, Nyugat-Európában kizárták őket a pártból, kiközösítették a kommunista mozgalomból.
Az ellenper
A magyar államvédelmi hatóságok figyelmét állítólag egy svájci jelentés hívta fel Fieldre, melyet a katonapolitikai osztály egyik később disszidált ügynöke, Ferenczi Edmond63 küldött. Egyik ügynököm, Ferenczi Edmond egyik jelentéséhez egy levelet mellékelt. Ez a levél lényegében azt tartalmazta, hogy Noel Field valamilyen kapcsolatban áll a müncheni CIC-cel. [Field nevelt leánya, Erika akkor ott dolgozott S. M.] Ez a jelentés azért volt érdekes, mert tudomásul bírtunk arról, hogy Field nyugatról rendszeresen Csehszlovákiába jár. Arra gondoltam, hogy a nevezettet munkámban fel fogom használni [...], ha hajlandó a mi részünkre is dolgozni. Köztudomású volt, hogy Field a felszabadulás előtt támogatta a Svájcban élő és a fasizmus ellen harcoló kommunista emigránsokat. Szőnyi ennek a svájci csoportnak egyik tgja volt...64 Elmentem Szőnyihez, és érdeklődtem Field után. Szőnyi elmondta, hogy a felszabadulás előtt Field valóban támogatta a csoportjukat, de jelenlegi magatartásáról semmilyen felvilágosítást adni nem tudott"65 vallotta 1957. január 5-én Gát Zoltán, aki a kérdéses időben a magyar honvédség katonapolitikai osztályán a külföldi hírszerzést és a támadólagos elhárítást irányította. Vallomásával egybecseng akkori főnökének, Révész Gézának, a Honvédelmi Minisztérium Katonai Elhárító Főcsoport főnökének visszaemlékezése is. Révész szerint egy olyan eredeti levél jutott a katonai hírszerzés birtokába, melyet Field Allen Dullesnek írt még a háború alatt, 1943-ban vagy '44-ben.66 Tény, hogy Field és Dulles az említett években (1942 és 1944 között) kapcsolatban álltak egymással. Az is tény, hogy ismeretségük régre, még arra az időre nyúlt vissza, amikor mind a ketten az Egyesült Államok külügyminisztériumának szolgálatában álltak. Nagyon valószínű, hogy létezett több, olyan tartalmú levél is, melyet Field ilyen vagy olyan támogatás kieszközlése céljából írt Dullesnek, aki természetesen pontosan tudta, kiket is pártfogol Field, mégis a fasizmus elleni harc elsődleges fontosságára való tekintettel az esetek túlnyomó részében anyagi vagy egyéb támogatásban részesítette a szóban forgó személyeket. Field beszámolója szerint ő használta Dullest céljai elérése érdekében. Lehet, hogy Dulles is ugyanezt tette. Nyitott kérdés azonban, hogy ez az eredeti, Ferenczi által Budapestre juttatott levél hogyan került a katonapolitikai osztály ügynökének birtokába. Ki provokált kit? Fieldtől nem kapta, hiszen nem is ismerték egymást. Dullestől kapta volna, vagy valaki mástól? És mi késztette Révészt 1949 januárjában, hogy az általa pontosan egy évvel előbb megismert Field-anyagot külön kihallgatás keretében, hirtelen főnöke, Farkas Mihály honvédelmi miniszter, a legszűkebb pártvezetés, a "négyesfogat"67 tagjának figyelmébe ajánlja? Farkas Mihály szerint az eset így történt: "Alig néhány hónapja voltam hadügyminiszter, amikor Révész Géza, a katonai elhárítás vezetője hozott hozzám egy ügynöki jelentést [...], aminek a lényege az volt, hogy Szőnyi Tibor Noel Field embere, és hogy látták Szőnyi adatait Allen Dulles adatai között. A jelentés rövid pár sor volt csupán. Nekem kötelességem volt ezt a jelentést továbbítani a párt főtitkárának. [Rákosi Mátyásnak S. M.] Én nem tudtam, ki az a Dulles, még a nevét sem ismertem. Rákosi elmondta nekem, hogy Dulles az amerikai hírszerzőszervezet európai részlegének a vezetője. Svájcban székel, az egész háború alatt ott dolgozott, és ő szervezte a Hitler elleni merényleteket. Közölte azt is, hogy ez a távirat azt jelenti, Szőnyi az amerikaiak ügynöke. Jelenlétemben magához hívatta Péter Gábort68, és azt mondta neki, hogy a távirat alapján be kell vezetni a bizalmas nyomozást, le kell hallgatni a telefonokat. Azt is mondta Rákosi elvtárs, hogy egyelőre erről senki más ne tudjon."69
Amikor az illetékes szovjet elvtársak úgy döntöttek, hogy a többszörösen dekonspirálódott Field esetében elvetik az egyébként legkézenfekvőbb megoldást, a likvidálást, és inkább a tervezett ellenper, helyesebben ellenperek "amerikai mesterkémjeként" szerepeltetik, Magyarországot szemelték ki az akció zínhelyéül. Számításuk bevált, mert a magyar párt első számú vezetője, Rákosi Mátyás azonnal meglátta a fantáziát abban, ha Noel Havilland Fieldet felhasználva rendeznek nagyszabású dezinformáló akciót. Emlékeznünk kell arra, hogy Rákosi Mátyás 19251926-os budapesti perével kapcsolatban rendezte meg a szovjet propagandagépezet egyik első, bírósági tárgyaláshoz kötődő nemzetközi propagandaakcióját, melynek keretében a Komintern felelős funkcionáriusai kipróbálták mindazokat, a tömegeket és a közvéleményt mozgósítani hivatott eszközöket,70 melyeket aztán a sikeres főpróbát követően egyre nagyobb rutinnal alkalmaztak a két világháború közötti és a második világháborút követő pereknél a világ sok országában.71 Rákosi azért is vállalkozott készségesen a Field köré szervezendő ellenper megrendezésére, mert tudta, hogy több testvérpártban már elkezdődtek az előkészületek a harmincas évek moszkvai pereit másoló párttisztogatásokhoz. Field középpontba állításával azonban ő fogja tudni a legizgalmasabb, legjelentősebb ügyet produkálni, azt az ügyet, mely a legjobban szolgálja majd a Nagy Vezér céljait. Az ő hatóságai által "felderített tények" kényszeríteni fogják a többi testvérpártot, hogy haladéktalanul tisztítsák meg soraikat, egymásután leplezzék le a kelet-európai amerikai főrezidenssel, Fielddel kapcsolatban álló "bűnszövetkezeteket". Miután a szervezkedés kulcsfigurája a Magyar Államvédelmi Hatóság foglya, az érintett pártok és államvédelmi hatóságok kénytelenek lesznek a magyar hatósághoz, illetve Rákosi elvtárshoz fordulni információért, segítségért. Rákosi személyes presztízsének, a kommunista mozgalmon belüli fontosságának és tekintélyének növekedését is várta ily módon ettől az akciótól. Nagy megelégedéssel töltötte el az a tény is, hogy előbb fogja Fieldtől megtudni, kik is a környező országok pártjaiba befurakodott ellenségek, kik buknak, és kik maradnak, mint maguk az adott pártok vezetői.72
"Rákosi a Rajk-ügyet igyekezett felhasználni nemzetközi tekintélyének növelésére és Sztálin kegyeinek megnyerésére. Nagy súlyt helyezett az ügy vizsgálata során az őrizetesektől a különböző kommunista pártokban dolgozó elvtársakra vonatkozó vallomások kivételére és összegyűjtésére. A vizsgálat során az őrizetesektől jegyzőkönyvet vettek fel a csehszlovák, lengyel, bolgár, román, német, osztrák, olasz, angol viszonylatokban..." "Rákosi különgépen Moszkvába repült. Amikor visszajött, azt mondta: Vigyázni kell, hogy a cseheknél kinek adja át az ember, még nem lehet tudni, ki az ellenség. Majd átadom Gottwaldnak, a többi az ő dolga..." " Hallgassák ki Fieldet, kivel volt kapcsolata a német kommunisták közül.73 Szedjék össze az anyagot, elküldjük Picknek. Ők lefogják Field nevelt leányát." "Szedjék össze a bolgárokra, ami csak van. Átadjuk nekik. Segíteni kell." "A Kosztov tárgyalás után Rákosi azt mondta: Jól néztünk volna ki, ha ez nálunk is így játszódott volna le. Hiába, nem értenek ők ehhez!" "A lengyelek nem adnák át nekünk ezt a Fieldet is? [Hermann Fieldet, akit Varsóban tartottak fogva S. M.] Képzelje, ez még a pártba való felvételét is kéri..."74
Rákosi elég sokat dolgozott különböző európai országokban Komintern-instruktorként ahhoz, hogy tudja, hány helyen sikerült a szovjeteknek a legmagasabb szintekre is beépülniük. Kiismerte magát az amerikai politikával összefüggő kérdésekben. Angolul is jól beszélt. Egyes források szerint ő maga is járt Komintern küldetésben az Egyesült Álamokban.75 Felmérte, milyen előnyökkel járhat számára, ha fontos, világpolitikai szerepet játszó személyiségekről szerezhet Field révén értékes adatokat.76 Nem véletlen, hogy többször is felmerült benne, az Államvédelmi Hatóságnál őrzött és hermetikusan elkülönített Fieldhez álszakállt ragasztva bemenjen és beszélgessen vele.77 Ösztöne és tapasztalatai (és ebben legközvetlenebb munkatársai, Gerő Ernő, Farkas Mihály, Révai József is támogatták) megtanították arra, hogy állandó készenlétben állva keresse és leplezze le a befurakodott és egyelőre még láthatatlan ellenséget. Jól tudta, ha nem teszi, ha nem eléggé éber, és hibázik, vagy ellenségei, vagy szovjet gazdái törik ki a nyakát. Rettegett, és szorongott. Moszkvát járt társaival együtt szinte paranoiás félelemben élt. És kellő fantáziával vagy, ha jobban tetszik, képzelőerővel rendelkezett ahhoz, hogy egy ilyen ellenakciót orosz gazdái útmutatásával és irányításával lebonyolítson. A főszereplő Rajk László, a Magyar Dolgozók Pártja egyik vezetője, volt belügy-, majd külügyminiszter kijelölését és ezzel kiiktatását a magyar politikai életből Rákosi a per körül szerzett érdemeiért cserébe kérte és kapta szovjet gazdáitól.78
Sztálin engedélyét Bjelkin, a Magyarországért, Csehszlovákiáért és Ausztriáért felelős szovjet államvédelmi altábornagy személyesen adta meg a magyar pártot képviselő Farkas Mihálynak. "Amikor 1949 májusában a Csehszlovák Kommunista Párt kongresszusán Prágában voltam, Bjelkin közölte velem, hogy megnézték Moszkvában a dolgokat, és nekik az a véleményük, hogy Rajk László egy Európában működő trockista szervezetnek, mely az amerikaiakkal van összeköttetésben, a magyarországi rezidense. Azt mondta Bjelkin elvtárs, ha hazaérek, ezt mondjam el Rákosi elvtársnak."79
A jelszó
A tökéletes színjáték, a Rajk-féle kirakatper Noel H. Field amerikai állampolgár Prágába csalásával, a szovjet és a magyar államvédelmi szervek által történő letartóztatásával és Budapestre hurcolásával kezdődött. Öt nappal később, május 16-án vették őrizetbe a már régebb óta szoros megfigyelés alatt tartott dr. Szőnyi Tibort, a párt káderosztályának vezetőjét, az egyetlen jelentős beosztású magyar pártvezetőt, aki Svájcban tényleg találkozott Fielddel. Szőnyi a bántalmazások hatására bevallotta, hogy amerikai ügynök, 1949. május 23-án pedig szovjet kihallgatója sugalmazására beismerte, hogy Rajk László is az amerikaiaknak dolgozott.80
Kihallgatói azt is szájába adták, hogy a jelszó, amivel Rajk és ő a kémkapcsolatot felvették egymással: "Péter". Nem kizárt, hogy ezzel az ügy egyes mozgatórugóit ismerők Péter Józsefre, Field tényleges kémkapcsolatára is utalni kívántak. Péter József, Egyesült Államok-beli működése alatt jelszóként, álnévként előszeretettel használta a "Péter" nevet. Ez az utalás természetesen nem a nagyközönségnek szólt, hanem annak a néhány beavatottnak vagy talán helyesebb az érintett szót használni , akik tudták és értették, hogyan kapcsolódik Field Péterhez, Hisshez és még ki tudja kikhez.
A per főszereplőjének kiszemelt Rajk László letartóztatására, mint írtuk, május 30-án került sor. Rajk a kihallgatások során, a fizikai és lelki megpróbáltatások, a párt vezetőinek meggyőzési kísérletei ellenére sem tört meg, nem mutatkozott hajlandónak arra, hogy eljátssza a reá írt szerepet. Erre csak attól kezdődően vállalkozott, hogy kihallgatását és az ügy irányítását újra Fjodor Bjelkin altábornagy és hű segítője, Szűcs Ernő vette kézbe. Ettől kezdve Rajk Lászlóval más nem beszélhetett. A per előkészítését és a Field letartóztatását végző páros akikkel Rajk korábban, még belügyminiszterként, több ügyben is együttműködött, és akikről jól tudta, hogy mindketten a szovjet államvédelem sokat próbált, jól képzett főtisztjei akár fel is fedhette Rajk előtt az ellenper mögötti mozgatórugókat, meg is győzhette őt arról, hogy szereplése révén esetleg sikerül elterelniük a közvélemény figyelmét amerikai hálózatukról, azokról, akik Hisshez hasonló vagy esetleg még magasabb pozícióba jutottak. Rajk pontosan tudta, hogyan dolgozik a szovjet és a neki alárendelt magyar államvédelem: "a párt ökle". Elég ügyet irányított belügyminiszterként, elég ember kihallgatását felügyelte, vezette, elég koholt vádat ötlött ki maga is.81 A reá kiosztott szerepre talán azért vállalkozott, mert meggyőzték, illetve meggyőzte magát arról, hogy mégsem egyszerűen balek, illetve egy a rendszer áldozatai közül, hanem maradt, aki volt, fontos és felelős pártfeladatot végző elvtárs, akinek vállalásától egy nemzetközi akció sikere függ, hiteles alakítása konkrét operatív célt szolgál. Még mindig könnyebb lehetett ebbe és a beígért, inkognitóban letöltendő új élet reményébe kapaszkodni, mint tudomásul venni, hogy azt teszik vele, amit ő tett másokkal, amíg tehette.
Ezért vallotta Rajk 1949. szeptember 16-án a következőket: "A verneti internálótáborban történt, hogy egy Field nevezetű amerikai állampolgár, aki tudomásom szerint Közép- és Kelet-Európa amerikai hírszerző ügynökségének vezetője volt, a polgárháború befejezése után felkeresett engem az internálótáborban. Hivatkozott arra, hogy Washingtonból utasították: beszéljen velem, és segítsen engem abban, hogy a táborból kiszabaduljak, és hazajöjjek Magyaroszágra. Ő meg is mondotta, hogy azért szeretnének engem hazajuttatni, mert mint le nem leplezett kommunista, a párton belül, az amerikaiaktól kapott utasítás szerint dolgozva, a pártot igyekezzem dezorganizálni, bomlasztani, lehetőség szerint a pártvezetést is a kezembe kaparintani."82
Field ugyan, Rajkhoz hasonlóan, Spanyolországban is megfordult, és járt a verneti internálótáborban is, de Rajkot nem ismerte. Ismert viszont egy-két embert az úgynevezett "svájci csoportból"83, és találkozott Szőnyivel is. A magyarok támogatása ügyében annyit tett, hogy a Magyar Nemzeti Függetlenségi Front egy hosszabb emlékiratát átadta Allen Dullesnek azzal a kéréssel, hogy segítse elő a csoport tagjainak repatriálását.84 Kérése meghallgatásra talált. Amikor a Vörös Hadsereg megközelítette Budapestet, a Szőnyi vezette kommunista csoportot az OSS jugoszláv egyenruhába öltöztetve kiképezte az átkelésre, és Barin keresztül, Tito segítségével, lehetővé tette hazatérésüket.85 Így érkezhettek haza már 1945 márciusában. A civil személyek számára ekkor még semmiféle közlekedési lehetőség nem létezett. A kommunistáknak pedig ugyancsak sürgős volt, mert tudták, életbevágóan fontos, hogy az első perctől kezdve ott legyenek az új rend bölcsőjénél.86 A svájci csoportnak azonban volt egy ennél sokkal súlyosabb bűne is. 1942-ben ugyanis elfogadta az 1945 júliusában szakadárnak, munkásárulónak és trockistának minősített és az amerikai kommunista pártból kizárt korábbi pártvezető, Earl Brovder elméletét. "A Brovder-elmélet alapját képezte annak, hogy [a svájci csoport tagjai S. M.] az amerikai hírszerzőszervek szolgálatába kerültek... a pártba beadott önéletrajzaikban elhallgatták brovderista nézeteiket, az amerikai hírszerző szervek, valamint a G2 amerikai katonai hírszerző és elhárítószerv segítségét" állította az 1949-ben felvett vizsgálati anyag.87
A Field és Rajk lefogása közötti időben, sőt egészen nyár derekáig az "amerikai vonalról" faggatták az őrizeteseket. Eközben a tengeren túl, mint említettük, ítélet nélkül zárult le Alger Hiss első tárgyalása, mert az esküdtek nem tudtak egyhangú döntésre jutni.88 Ekkor született meg a "jugoszláv vonal" bevonásáról szóló döntés. A két szál, az amerikai és a jugoszláv összekapcsolását azzal a "szellemes" fordulattal oldották meg, hogy az amerikaiak albérletbe adták a jugoszlávoknak teljes kelet-közép-európai hírszerző és elhárító szervezetüket, hálózatukat, melynek élére az amerikai szuperkémet, Noel Havilland Fieldet állították.
Mindez Rajk szájába adva így hangzott: "az amerikaiak teljes kelet-közép-európai hálózatukat átadták a jugoszlávoknak, és a jövőben a további tennivalókat, az utasításokat a jugoszláv vonalon fogom megkapni".89
Rajk feladata az lett volna, hogy "igyekezzem egyrészt a vezető állásokba számukra megbízható embereket, azaz az amerikai hírügynökségbe beszervezett embereket elhelyezni, nemcsak a Belügyminisztériumba, hanem kihasználva a Magyar Kommunista Pártban betöltött funkciómat, valamint a kormányban elfoglalt helyemet, igyekezzem az államapparátus más területén is ilyenfajta elemeket elhelyezni".90
A kirakatper előkészítésén teljes gőzzel munkálkodó Bjelkin és Szűcs állandó munkakapcsolatban állt a párt első emberével, Rákosi Mátyással. Rákosi mindennap ellenőrizte a jegyzőkönyveket, előírta, milyen kérdéseket tegyenek fel, mire és hogyan kell a kérdezőknek kilyukadniuk: "Bjelkinre Rákosi Mátyás közvetlenül és Moszkván, Abakumovon keresztül is nyomást gyakorolt"91 vallotta a Magyar Államvédelmi Hatóság akkori vezetője, Péter Gábor és vele egybehangzóan a Rajk-ügyön dolgozó többi államvédelmis.
Rákosi vezetésével a magyar államvédelem jó munkát végzett. Sztálin is meg volt velük elégedve. Az ellenakció sikerét mi sem bizonyítja jobban, mint hogy hatása a mai napig tart. A baloldal soha nem bocsátott meg a Hiss ellen fellépő Nixonnak. A véres kezű kommunista funkcionárius Rajkból pedig mártírt csináltak.
JEGYZETEK
1. Az Amerika-ellenes Tevékenységet Vizsgáló Kongresszusi Bizottságot 1938-ban állították fel. Első vezetője a republikánus Martin Dies szenátor, 1948-ban J. Parnell Thomas volt az elnöke.
2. Allen Weinstein: Perjury: The Hiss Chambers case. Vintage books. New York, 1979. 361. A kiváló könyv idézi az USA akkori külügyminiszterének, Stettiniusnak és Gromikónak 1945. IX. 7-i beszélgetését, melyet az amerikai fél naplójegyzetben rögzített.
3. W. Chambers hetvenötre tette azoknak a kormánytisztviselőknek a számát, akik 193638 között a szovjet hírszerzés számára dolgoztak. A legfontosabb és legismertebb közülük Alger Hiss és fivére, Donald, Harry Dexter White, Launchin Currie, Franc Coe, Lawrence Duggan, Harold Ware, Nathan Gregory Silvermaster. A szovjet apparátus számára az egyik legfontosabb beosztásban Abraham Glasser volt 193739-ben, az IM különleges ügyekkel megbízott ügyésze. In: David Dallin: Soviet espionage. Yale University Press. New Haven, 1955. 413.
4. Lásd erről bővebben Stephen Koch: Double lives. Espionage and the war of Ideas. The Free Press. New York, 1993, különösen a 4. fejezetet. Ugyanerről Arthur Koestler: A láthatatlan írás. Ozirisz. Bp., 1997. 225226.
5. US NY Déli kerületi bírósága. Bíró: Samuel H. Kaufmann.
6. Hiss 1954-ben ugyanazon a napon szabadult, amikor Budapesten Noel Fieldet és feleségét, Hertát is szabadon engedték. A belügyi szervek jelentése szerint "Field sokat problémázott azon, hogyan szabadulhatott Hiss pontosan azon a napon, amikor ők". In: BM Archívum Field anyaga.
7. "Rákosi táviratot küldött Sztálinnak, és megkérdezte, hajtsák-e végre az ítéleteket. Először ugyan az volt a válasz, hogy ne, de pár nap múlva megjött az a válasz, hogy végre kell hajtani." Farkas Mihály vallomása 1956. október 13. In: BM Archívum Farkas Mihály és társai anyaga.
8. A kiszabadulása urán a Budapesten élő Noel Field és Péter József összejártak, hiszen mint Péter József felesége, Anna elmondta, még Amerikából ismerték egymást (Péter József és Noel Field barátai, többek között Charles Taylor Coutts tájékoztatása alapján S.M.). Coutts úr arról is beszámolt, hogy a Magyarországra látogató amerikai művészek soha nem mulasztották el felkeresni Péter Józsefet, pl. Paul Robson stb. Field levélhagyatéka Péter Józseftől származó figyelmességeket, valamint Hiss több levelét is tartalmazza. Politikatudományi Intézet (PTI) 903. f. 117 öe. és 903 f. 76. öe.
9. Péter József (1894, Csap 1990, Budapest) Egy 1947. október 15-i keltű, Dzerzsinszkij aláírású dokumentum (nem cserélendő össze a Cseka alapítójával!) szerint Peters Péter József, Isidore Boorstein az OsztrákMagyar Monarchiához tartozó (később Csehszlovákia) Csapon munkáscsaládban született, nemzetisége zsidó. Csehszlovák állampolgár. Tanulmányait Kolozsvárott végezte. Beszél magyarul, angolul és németül. 1924 óta tagja az USA kommunista pártjának. Az MKP-nek 1918 óta tagja, a CSKP-nek 1919-től 1924-ig volt tagja. In: Harvey KlehrJohn Earl HaynessFridrikh Igorevich Firsov: The Secret world of American Communism. Yale University Press. 1995. 80.
10. 1948. augusztus 27-én jegyzőkönyvezik, hogy kívánatos volna Field meghallgatása.
11. Az 1948. augusztus 7-i meghallgatáson W. Chambers vallomása. Weinstein: I. m. 19.
12. Idézi The Comintern's Open Secrets. The archives of the late Communist Party of the Soviet Union reveal a clear picture of subversion in the United States. By Harvey Klehr and John Haynes. The American Spectator. December 1992. 42.
13. "J. Peters az egyik legkevésbé ismert, de talán legfontosabb figurája az amerikai kommunizmusnak, egy szürke eminenciás, aki fontos pozíciókat töltött be mind a párt látható szervezeti szintjén, mind az úgynevezett speciális munkában. 1934-es kézikönyve a kommunista párt szervezeti felépítéséről mai napig használatos. Deportálási kihallgatásán több tanú, így pl. a volt kommunista Louis Budenz tanúsította, hogy Peters milyen nagy befolyással rendelkezett a kommunista mozgalomban. [...] vallották, hogy a következő aláírást használta: J. Peters, a Komintern Végrehajtó Bizottságának megbízottja az USA-ban. Több tanú tudott arról, hogy Peters tanult Moszkvában a Lenin iskolában, ahol hírszerzőket képeztek ki. [...] Maxim Lieber, Chambers valamikori jó barátja és mozgalmi társa szerint Peters az USA kommunista kémszervezetének főnöke volt." Weinstein: I. m. 5862.
14. Dallin: I. m. 390 és 412.
15. Péter Moszkvában, a Nemzetközi Lenin Intézetben vett részt kiképzésen. A Nemzetközi Lenin Intézetről lásd Hans Schafranek: Österreichische Kommunisten an der Internationalen Lenin Schule 192638. In: McLoughlinSchafranek. Szevera: Aufbruch, Hoffnung, Endstation. Österreicherinnen und Österreicher in der Sowjetunion 1925-1945. Verlag für Gesellschaftskritik. 1996.
16. PTI BNSZ 20421987 867.f.1. p-235 Péter József önéletrajz.
17. Richard Nixon fiatal szenátor a HissChambers-ügy révén vált országosan ismert politikussá. Hiss-ellenes fellépését soha nem bocsátotta meg neki a döntően baloldali értelmiség és média.
18. Uo. Péter József visszaemlékezései.
19. Uo. Péter József visszaemlékezései.
20. Nem kizárt, hogy a kiutasítást és így a letartóztatást elkerülő döntésért cserébe hasonló elbánást kapott egy vagy több, a vasfüggöny mögött tartózkodó amerikai állmpolgár.
21. Allen Weinstein interjúja Péter Józseffel 1975. III. 25-én a budapesti Duna Intercontinental szállodában.
22. USA Government 2/677478 DEO számú jelentése 1949. május 10.
23. "Hazaérkezésem, 1949 májusa után Rákosi elvtárs fogadott." Péter József visszaemlékezései.
24. Noel Havilland Field (1904, London1970, Budapest). Fieldről az első munkát a kiváló Flora Lewis írta: The man who disappeared. The strange history of Noel Field. A. Barker. London, 1965.
25. Fieldet hermetikusan elzárva, szinte mindvégig teljesen elkülönítve tartották. Rehabilitációs kihallgatásának megkezdésekor az akkori belügyminiszter, Piros László az alábbiakat írta 1954. április 30-án, Fieldnek a Vizsgálati osztályra való áthelyezését elrendelő iratra: "Feltétlen biztosítani kell Field szigorú elkülönítését, nehogy valakivel érintkezzen! Fogdahálózatot [spiclit S.M.] mellé tenni csak külön miniszteri engedéllyel lehet." Piros sk. In: BM Archívum Noel Field anyaga.
26. In: BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. szept. 23.
27. Noel Field kihallgatási jegyzőkönyve, 1954. IX. 23. In: BM Archívum Noel Field anyaga.
28. 192021 között KÜM-helyettes. 193344 között a Roosevelt kormányzat diplomáciai tanácsadója.
29. Herta Field vallomása 1954. VIII. 31. In: BM TI Herta Field anyaga.
30. Elbocsátásának indoklásakor felrótták Fieldnek a spanyol polgárháború alatt tanúsított magatartását, illetve az azt követő tevékenységét, amelynek során a nemzetközi brigádok tagjait próbálta meg kijuttatni a francia internálótáborokból, valamint Szovjetunióbeli útját.
31. Lásd Alger Hiss táviratát Noel Fieldhez 1940. október 24-én. 138. sz. alatt. On the staff of the High Commissioner of the USA to the Philippines there's a vacancy as Executive Assistant. Salary 6-7.500 $. Message from Alger Hiss to Noel Field. In: PTI 903. f. 23. öe.
32. "Massingék közvetve az USC bostoni központjának tudomására hozták, hogy én kommunista vagyok, és kommunista kapcsolatokat tartottam fenn a háború előtt. Véleményem szerint ez is hozzájárulhatott ahhoz, hogy az USC-től elbocsájtottak." Field 1941 márciusától 1947 augusztusáig dolgozott az USC-nél. In: BM Archívum Noel Field anyaga. 1954. IX. 3. A Politikatörténeti Intézet gyűjteményében elfekvő Field-iratok között található az Unitárius Segélyszervezet központja számára 1946. július 17-én készített bizalmas jelentés, mely a Külügyminisztériumból és az FBI-tól származó bizalmas információk szerint az Unitárius Segélyszervezet európai szervezete kommunista ellenőrzés alatt álló kommunista fedőszervezet, vezetője Noel Field pedig kommunista párttag, és feltehetőleg a GPU (NKVD) részére dolgozik. In: PTI 903. f. 30. öe.
33. Maria Weiterer, akit Field 1941-ben ismert meg, és aki bemutatta őt Merkernek is, 1921-től volt tagja az NKP-nak. A német kommunista párt nőmozgalmát vezette, később az NDK Nőszövetségének vezetője volt. A Field-tisztogatás kapcsán meghurcolták, kizárták a pártból.
34. Német kommunista, központi bizottsági tag, akivel Field Svájcban együtt dolgozott. 1945 decemberében Field Mexikóban is felkereste Merkert. A kelet-németországi Field-tisztogatások során Merkert egyben a Slansky-per tanúságait kamatoztatva cionizmussal is vádolták.
35. Paul Berz a német kommunista párt politikai bizottságának tagja volt. Field miatt kizárták. 1950-ben öngyilkos lett.
36. Max Bedacht német kommunista volt, aki szintén az Egyesült Államok-beli kommunista mozgalomban tevékenykedett, 1930-ban a KB titkára volt. Chambers állítása szerint Bedacht állította rá őt az illegális munkára, és ő kapcsolta össze Péter Józseffel. 1948-ban kizárták a pártból.
37. In: BM Archívum Noel Field anyaga. Német nyelvű beadvány, 1954. III. 24.
38. Paul Massing a Reichstag felgyújtása után megjárta a hírhedt Columbia börtönt, majd koncentrációs táborba került. Mikor pár hónap múlva szabadult, Karl Billinger névvel könyvet írt a náci uralom borzalmairól. Paul és Hede bajba kerültek, amikor felső kapcsolataik, Krivitzki és Ignaz Reiss is (egyben Field felső kapcsolatai is) átálltak. A talán már akkor a kiugrás gondolatával foglalkozó Paullal és Hedével Fieldék Moszkvában is találkoztak 1938-ban. Egymástól függetlenül mindannyiukat raportra rendelték főnökeik. Sorsukat Massingék csodával határos módon kerülték el, visszaengedték őket az Egyesült Államokba.
39. Walter Krivitzki 1937-ben állt át. 1941-ben merénylet áldozata lett. Előbb azonban kitálalt mindent, amit tudott, és sokat tudott. Könyvében Walter Krivitzki: I was Stalin's agent; Hamish Hamilton, említi Noel Fieldet is.
40. Gerhard Eisler 1933-tól 1949-ig tevékenykedett a Komintern megbízásából az Egyesült Államokban. Előtte, jó barátjához, Péter Józsefhez hasonlóan, ő is a Komintern angolamerikai titkárságán dolgozott. Letartóztatása elől szökve hagyta el az Egyesült Államokat, az NDK-ba ment, ahol ő lett a rádió elnöke. Fivére, Hanns Eisler szintén az Egyesült Államokban dolgozott. Befolyásos kapcsolatokkal rendelkezett, mert 1939-ben az USA elnökének felesége, Eleanor Roosevelt személyesen járt közben a Külügyminisztériumban tartózkodási engedélyének meghosszabbításáért. Hanns Eisler 1947-ig maradt az Egyesült Államokban, és Hollywoodban dolgozott. Ezt követően önként az NDK-ba távozott. A harmadik Eisler-testvér, Ruth Fischer, aki a német kommunista párt egyik vezető személyisége és a cseh párt alapító tagja volt, azonban szakított a mozgalommal.
41. In: Hede Massing: The Deception. Duell, Sloan and Pearce. New York, 1951. 178.
42. In: BM Archívum Noel Field anyaga
43. In: BM Archívum Noel Field anyaga
44. In: BM Archícum Noel Field anyaga 1954. IX. 29. 1940-ben Fieldet Richard Wolf néven Humbert-Droz akinek állítólag nem volt erre felhatalmazása felvette a svájci kommunista pártba. Uo. 1954. III. 24. német nyelvű beadvány.
45. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. IX. 29.
46. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. IX. 23.
47. H. Massing: I. m. 180.
48. In: BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. III. 24. német nyelvű beadvány.
49. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. X. 25.
50. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. IX. 29.
51. Prágában a csehszlovák államvédelmi hatóság okt. 15-én kihallgatta Fieldet.
52. Uo. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. III. 24.
53. Lásd Raoul Wallenberg letartóztatását vagy a Joint kelet-európai vezetőinek sorozatos lefogását (pl. I. G. Jacobsét Budapesten 1949-ben), pereit. Érdekes, hogy Field fivére, a később szintén letartóztatott Hermann Field fogvatartóit Varsóban szinte kizárólag csak Hermann Field 1939-es krakkói segélyezési tevékenysége érdekelte, amikor angol jótékonysági szervezetek megbízásából Hitler-ellenes cseh menekülteket támogatott. Kihallgatói szerint "ez az angolamerikai hírszerző szervek közös akciója volt annak érdekében, hogy a háború utáni Csehszlovákia biztonságát aláássák". Hermann Field sajtótájékoztatója, 1955. II. 18-án. In: PTI 903. f. 121 öe.
54. Egyelőre nem állt módomban az amerikai források áttanulmányozása. Lehetséges, hogy azok még tartogatnak meglepetéseket?
55. Uo. BM Archívum Noel Field anyaga, 1954. IX. 29. 56. Jakub Bermann a lengyel kommunista párt vezetője volt. A részére írt levél másolata a BM Archívum Field anyagában megtalálható. Field ebben utal a Szovjetunió számára végzett munkájára.
57. Leo Bauert Fieldt nevelt leányával, Erikával együtt Berlinben szovjet hadbíróság elé állították. Halálra ítélték, az ítéletet kegyelemből hosszú kényszermunkára változtatták, és szovjet lágerbe vitték.
58. Noel Field életrajza. 1955. XII. 25. német nyelven, gépirat. In: PTI 903. f. 13. e.
59. Szűcs Ernő (19081950) államvédelmi ezredes a szovjet államvédelem egyik legjobban képzett, legfontosabb magyarországi ügynöke volt az államvédelmi hatóságnál. 193132-ben, illetve 194145 között tartózkodott a Szovjetunióban. (Érdekes, hogy 1931-ben Péter József is Moszkvában tartózkodott, ugyancsak Kommintern-iskolán. A Massing házaspár pedig 192931 között tartózkodott Moszkvában. Lehet, hogy ők is ismerték egymást?) Szűcs Magyarországra hazatérve először a BM-ben helyezkedett el. Itt konspiráltan (vagyis az akkori koalíciós látszatok miatt a minisztérium vezetésével nem egyeztetve) kiértékelő, levél-, illetve táviratellenőrző és hálózati operatív munkát végzett. Már ekkor anyagokat kezdett gyűjteni Noel Fieldről, aki egyes jelentések szerint (Ferenczi Edmond, Genf) az "unitárius segélyszervezet leple alatt működő kémszervezet élén állt". 1946. szeptember végén, amikor átkerült az államvédelemhez, az anyagokat átadta egy másik osztálynak (Dékán Istvánéknak), és csak 1949 elején vette vissza, amikor a SzőnyiField-kérdéssel elkezdett foglalkozni. In: BM Archívum Szűcs Ernő anyaga.
60. Office of Strategic Services, amerikai hírszerző szerv. A második világháború alatt svájci rezidense Allen Dulles volt.
61. Szendy György államvédelmi őrnagy, Noel és Herta Field magyar kihallgatója 1956. október 9-i vallomásából. In: BM Archívum Noel Field anyaga. 1954. III. 24. német nyelvű beadvány.
62. "Hermann tevékeny volt politikailag, de hogy milyen mértékben, azt nem tudom. Párthoz soha nem tartozott. Kapcsolatban állott Paul Massinggal. Férjem küldte Pault hozzájuk. Paul Massing tulajdonképpen többet dolgozott Jeanne-nal (Hermann első felesége S. M.)." Herta Field vallomása. In: BM Archívum Noel Field anyaga. 1954. dátum nincs.
63. HM Elhárító Főcsoportfőnökség I.-b/2. sz. ügynök. Ferenczi 1949 őszén menedékjogot kért Svájcban.
64. Dr. Szőnyi Tibor ideggyógyász, akkor a kommunista párt káderosztályának vezetője volt. Szőnyi (eredeti neve Hofmann) régi illegális kommunista volt. Hosszú időt töltött emigrációban, először Ausztriában, majd a háború alatt Svájcban. Bécsi tartózkodása alatt későbbi fő kihallgatójával, Szűcs Ernővel is együtt dolgozott.
65. Gát Zoltán vallomása. In: BM Archívum Farkas Mihály és társai anyaga.
66. A levél az USC levélpapírján francia nyelven íródott 1945. IV. 16-án. Címzettje Max Horngacher, F.E.S. 13. Rue Calvin, Genève. Semmitmondó szövege a következő: "Kedves uram! Ezennel elküldöm Önnek a levelet Mr. Dulles részére, melyet ma reggel ígértem Önnek. Szívélyes üdvözlettel, Noel Field." In: BM Archívum Noel Field anyaga.
67. Rákosi Mátyás, Gerő Ernő, Farkas Mihály és Révai József tartoztak e legszűkebb vezetőkörbe. Mind a négyen moszkoviták, hosszú moszkvai tartózkodásból tértek vissza.
68. Péter Gábor (eredeti neve Eisenberger Benő) az Államvédelmi Hatóság vezetője volt. Eredeti foglalkozása nadrágszabó. 1945-től 1953. január 1-jéig, letartóztatásáig állt a Hatóság élén.
69. Farkas Mihály vallomása 1957. február 1. BM Archívum Farkas Mihály és társai anyaga.
70. Tömegdemonstrációk a világ minden részében; mértékadó, nem párthoz kötődő neves személyiségek pl. Albert Einsten vagy Henry Barbusse, hogy találomra csak ezt a két nevet említsük tiltakozó táviratai; különböző kommunista frontszervezetek tiltakozó, az adott társadalmat és kormányt a legélesebben elítélő megmozdulásai; állandó sajtójelenlét a lehető legszélesebb körben, a lehető legnagyobb gyakorisággal és terjedelemben stb.
71. Utalok itt a hírhedt Sacco és Vanzetti, illetve a Rosenberg házaspár perére az Amerikai Egyesült Államokban, illetve a már említett lipcsei Dimitrov-perre vagy az ennek az írásnak tárgyául szolgáló Rajk-perre.
72. A FieldRajk-üggyel kapcsolatos anyagokból az alábbi országok kaptak terhelő adatokat tartalmazó jegyzőkönyveket: Csehszlovákia 347 darabot, NDK 29 darabot, Románia 23 darabot, Ausztria 79 darabot. In: BM Archívum, Rákosi szerepe és felelőssége a koncepciós perekben, 1962. III. 27.
73. Fielddel kapcsolatban a német kommunisták közül a már említetteken kívül letartóztatták Fritz Sperlinget, Bruno Fuhrmannt, Lex Endét, Willi Kreikemeyert, Bruno Goldhammert. "Lex Ende, Willy Kreikemeyer, Paul Bertz, Leo Bauer és Paul Merker az amerikai imperialisták parancsát követték, és szabotálták az antifasiszta felszabadító mozgalom kibontakoztatását." Beosztásukból felmentették Bruno Fuhrmannt, Hans Teubnert, Walter Belinget, Wolfgang Langhoffot. In: A Német Szocialista Egységpárt Központi Bizottságának és Központi Ellenőrző Bizottságának jelentése az egykori német politikai emigránsok Noel H. Field, az Unitárius Segélyszervezet vezetőjéhez fűződő kapcsolatáról. 1950. augusztus 21. (Erklarung des Zentralkommitees und der Zentralen Parteikontrollkommission der Sozialistischen Einheitpartei Deutschlands zu den Verbindungen ehemaliger deutscher politischer Emigranten zu dem Leiter des Unitarian Service-Committee Noel H. Field.)
74. Lásd BM Archívum, Rákosi szerepe és felelőssége a koncepciós perekben, 1962. III. 27.
75. "...a Komintern ügynökeként Ausztriában, Franciaországban, Olaszországban és Angliában tevékenykedett. Mindenütt álnéven... Egyes források szerint az USA-ban is végzett Komintern-munkát, de letartóztatták, és rövid fogság után kitoloncolták. 1924-ben Moszkva újra Magyarországra küldte." Csonka Emil: A forradalom oknyomozó története 194556. Veritas. München, 1981. 105.
76. "1950 elején valamilyen oknál fogva különösen Manley Huston felől hallgattak ki" vallotta Noel Field 1954. június 19-én. In: BM Archívum Noel Field anyaga. (Huston a Népszövetség egyik propagálója volt, a hágai nemzetközi bíróság tagja, Field tanára.)
77. BM Archívum, Rákosi szerepe...
78. Rajk olyan magas beosztásokat töltött be a párt és az állami vezetésben, hogy letartóztatására csak Sztálin személyes jóváhagyásával kerülhetett sor.
79. BM Archívum Farkas Mihály és társai anyaga.
80. BM Archívum Rajk László anyaga, 1957. máj. 10. Dr. Szénási Géza legfőbb ügyész.
81. Legismertebbek: a Magyar Közösség ügye; Pócspetri-ügy; a szegedi pfeifferista diákcsoport ügye; Saláta-ügy stb.
82. Rajk László vallomása 1949. szeptember 16-án. Idézi Soltész István: Rajk-dosszié. Láng. 1989. 6990.
83. Pl. Vági (Weiss) Ferencet.
84. Noel Field német nyelvű beadványa. 1954. III. 24. BM Archívum Noel Field anyaga.
85. Lehetséges, hogy sikerült beszervezniük valakit a kiképzettek közül. Az USA levéltáraiban őrzött anyagok ismerete nélkül ezt a lehetőséget sem zárhatjuk ki.
86. Dulles közvetítésével így jutottak haza a német kommunisták is.
87. Jelentés a Rajk-féle szervezkedésről. In: BM történeti irattár.
88. Az esküdteknek csak kétharmada találta bűnösnek Hisst. Weinstein: Perjury. 468.
89. Rajk László vallomása. In: Szikra 40.
90. Rajk László vallomása. I. h. 41.
91. Péter Gábor tanúkihallgatása a Budapesti Országos Börtönben. 1956. X. 1823. In: BM Archívum Rajk László anyaga.
A tanulmány jelenlegi formájában a Korunk számára készült; bővített változata megjelent a Magyar Szemle 1994. márciusáprilisi számában. Lásd még New Republic, New York, 1993. nov.8