LXXXV
Rodosto, 23 novembris 1756
Amit emberi igyekvés és orvoslás nem ért el, azt megadta a könyörülő Isten; a szomorú sötétség elhagyta a szemeimet. Iam non in perpetuum irascitur mihi, már nem haragszik rám örökké.
Nehéz, de erős fegyver a kényszer, már megbékéltem az örökös homállyal: a hallásom kiélesedett, megtanultam tapogatózva járni a palotában, életem már lefutott volna ebben a kerékcsapásban.
Néhány nappal ezelőtt a szemeimben szúrást kezdtem érezni, azt hittem, hogy valami szállongó gyommag vagy por hullott bele, és attól jött gyulladásba, de semmit sem tudtam öklömmel kidörzsölni belőle, másokkal is hiába vizsgáltattam. Aztán lassan, mintha csak felhős égen virradna, vékony világosság derengett fel előttem. A szúrás is elmúlt, és egy hirtelen könnyfolyás kíséretében a hártyikák leestek a szememről. Örökké bánom, hogy nem kerestem meg, hanem hagytam elveszni őket, pedig talán másoknak is tanulságul szolgálhattak volna.
Ma, nevem napján végre egyedül olvashattam az imádságos könyvemből, külön imát mondtam a vakokért, kiknek sorsát másfél esztendeig magam is megélhettem. Náluk nehezebb teher alatt csak a lelki vakok sínylődnek, mindkét csapástól védjen meg minket az Isten, ama nagycselédes gazda.
Megnéztem magam a tükörben; arcomról horpaszt hagyva lehullott a hús, csontjaim kiugrottak, mintha csak halálfejet akarnának mutatni. De megdorgáltam magamat, hogy ilyen nagy bajból szabadulva is átengedem magamat a rossz kedvnek:
Most már legyél inkább kellemes Kelemen, mint kellemetlen Kelemen! Az Isten tartson meg mindhalálig, és ne csak a lyukat vedd észre a sajtból!
LXXXVI
Rodosto, 4 decembris 1756
Továbbra sem szűnök meg töprengeni elmúlt bajaimon. Úgy találom, az én vakságom története ama bibliabeli Sauléhoz hasonlított, aki hitetlenségben tántorogva élt sokáig, de az isteni kegyelmesség nem hagyta őt örökké elveszni.
Egyszer Saul, mikor az országúton haladt, testi szemeivel pillantotta meg a fényes ködbe burkolódzó Jézus Krisztust, elveszítette a látását, leesett a lováról, és már világtalanul vezették be Damaszkusz városába. Ott három napig étlen-szomjan és minden egyéb emberi nyájasság nélkül imádkozott, amíg az Istentől küldött Anunias tanítvány felkereste, és jelentette neki Jézus Krisztus mennybeszállását.
Akkor leesének a hályogok Saul szeméről, mint ha csak halhéjjal lettek volna lefedve, felkelt imádságához, és ételt vett magához, ereje megújult testében-lelkében. Aztán bement a zsinagógákba, prédikálta a megfeszített Krisztust, és a hitetlen zsidókat gyalázta, megtérésre szólította őket. Lőn pedig Saul ezentúl a szent evangélium kürtölő szava.
Talán rám is azért mérték egy időre ezt a legsúlyosabb csapást, hogy edzzék el-eltompuló szándékomat. Lehajtom a fejem, és megcsókolom a botot, mely így végigvert rajtam. Készségesen állok utolsó csepp véremig hazám és a kereszténység szolgálatára, amennyire Isten tudnom és tennem engedi.
Folytatom félbemaradt munkámat, újra nekiláttam a francia könyvpéldáknak, hogy átfordítsam őket magyarra. Köszönöm a sorsomnak, hogy alkalmas maradtam az írásra, mely ugyan több bánatot hoz, mint örömöt, de mégis tartást ad mindennapjaimnak.
Támogat, mint akasztott embert a kötél ahogy Zay úrfi szokta szarkasztikusan mondani.
LXXXVII
Rodosto, 17 april 1757
Bár a lélek kész volna, a test sokszor henye. A vakságomat követő nekibuzdulás után hónapok múltak el sine ducta aligua linea, anélkül, hogy egy sort is leírtam volna. Engem csak a hírek tudnak megmozgatni, és mostanában csak kevés dolog történt a mi sátraink előtt. A változások legföljebb olyanok, mint az apály és dagály játéka egy pocsolyában.
Most viszont meglehetősen nagy kő hullott a mi apadó vizünkbe: társunk, Járdánházy Gáspár engedélyt kapott, hogy visszatérjen Magyarországra otthoni befolyásos rokonai eszközölték ki néki a gráciát. Járdánházy az utolsók között jött a bujdosókhoz, kalapja, melyet érkezésekor felakasztott, talán még mozog a szegen, és néhány kis esztendő után már rakja is össze az úti holmiját.
Mondhatom, hogy az én sorsomat nem érinti az ő szerencséje; mi haszna van abból egy éhenhalónak, hogy Kolozsváron jó kenyereket sütnek?! Én nem töprengek el azon, mit kellene feladnom magamból, hogy visszatérhessek. Egyenes úton jártam, nem a magam vétkeiért kell a kirekesztést elszenvednem, hanem csak úgy, mintha az eredendő bűnért lakolnék.
Nekem nincs külön alkum, nekem már nem kell döntenem, mert az én fejem fölött mások már rég eltörték a pálcát. Jól is van így elrendezve, mert ha nem fújna velem szembeszél, talán orral előre is esnék.
Istené az egész világ, itt is az ő birtokán járok-kelek, és ha a napjaim elfogynak, néhány lábnyit biztos juttat nekem is belőle.
LXXXVIII
Rodosto, 11 novembris 1757
A sorsunk sokszor előképekben szokta magát jelenteni, Járdánházy hazatérése után nekem is felcsillant valamilyen remény Zágon felől. Tegnap eljött hozzánk Ibrahim Müteferrika. Nemrégiben Erdélyben járt, ott töltvén idejét, érdeklődött a családom felől, megtudta, hogy Kolozsváron még ott él unokaöcsém, gróf zabolai Mikes István.
A nevére is alig emlékszem, gyerekkorából dereng fel nékem a képe, alázatosan szolgalelkű fiú volt, aki akkor is kopogott, mikor ki akart menni a szobából. Miután felnövekedett, úgy látszik, akkor is meghúzódott a Hatalom óvó árnyékában, útja a magasba vezetett, napjainkban ő ül Fejér vármegye főispáni székében.
Ibrahim Müteferrika még messzebb ment, abban a hitben, hogy szolgálatot tesz nekem. Kijárta a konstantinápolyi osztrák követnél, hogy ha szigorú cenzúra alatt is, de levelezést folytathassak ezzel a rokonommal.
Én megtettem a magamét, most már csak a tetszéseden múlik, hogy élsz-e ezzel a kedvezménnyel.
Nem adtam neki azonnali választ, eltűnődtem, hogy mit csináljak. Ha a sors úgy hozta, hogy lenn a tenger mélyén kell élnünk, szabad-e, érdemes-e felszöknünk a víz színére, hogy egy-egy lélegzetet vegyünk? Nem járunk-e jobban, ha az állapotunkat egyforma állandósággal és békességgel viseljük el?
Amúgy is nehezen erőltettem volna rá a derekamat, hogy alig ismert öcsémet levéllel zavarjam, mintha hívatlan vendégként próbálnék nyájaskodni nála. Mikes István számtalan évekig megvolt anélkül, hogy akár a híremet is hallotta volna, továbbra is jól tudott volna nélkülözni.
Miről is írnék neki: rokonokról, ismerősökről érdeklődjek, vagy inkább arról, hogy miként telelt a búza? Soha nem hinné el, hogy nem a protekcióját kérem a hazatérésemhez, melyet ő magas hivatalában könnyen támogathatna.
Végül mégis úgy gondoltam, hogy az ember ne keressen magának mindig újabb és nagyobb bajokat, még a mostaninál is mélyebb és égetőbb magányosságot. Adjunk módot az Istennek, hogy segítsen rajtunk, ha így áll a szándékában.
Nem írtam mást, mint ami ilyenkor illendő; a régi Mikesek ismeretes végzetéről, az általános állapotaimról, végezetül mint idősebb, áldásomat küldtem: ut videas filios filiorum tuorum et pacem super Israel! Lásd meg a te fiaidnak a fiait és a békét Izrael fölött!
Az üzenet továbbítását a károlyvári trinitáriusokra bíztam, és oda kértem az öcsém válaszát is ők régi lekötelezettjei családunknak , annak idején nem egy páter eltartásának költségeit viseltük.
Mikor kiadtam a kezemből a levelet, rögtön megbántam, hogy megírtam, de már hiába futottam a hajó után.
LXXXIX
Rodosto, 12 novembris 1757
Álmomban újra Zágonban voltam. Hároméves gyerekként álltam a házunk udvarán, és néztem ki a nyitott kapun. Egy nő, akinek az arcát nem láttam, csak a hangját hallottam, amint megkérdezi:
Legényke, te kimehetsz Zágonból?
Kimehetek, de én nem akarok! feleltem, és sütött rám a nap a havasok felől.
XC
Rodosto, 29 decembris 1757
Az idő olyan sebesen halad, hogy szinte ha mezítláb menne is el, egy borotvának az élén talpát meg nem metszené. El nem hihetem, de letelt már a negyvenedik év is azóta, hogy Gallipolinál partra szálltunk.
Ötvennél többen követtük magyarok a Fejedelmünket akkoriban, és számunk a mostani év végére kettőre apadott. Előbb Pázmándy uram követte a fiát Bálintot békességes találkozásra, mint Szent Pál doktor mondja: az ő nyájaskodásuk már a mennyekben folytatódik. Egy héttel később Csáky uram, üdvezült Fejedelmünk utolsónak megmaradt tábornoka távozott el, Jézus méltóságos szent nevének segítségül való hívásával temettük el.
Csáky uram katonaként nem tüntette ki magát. Mindnyájan tudtuk, hogy csak a pénze és nem a tálentuma emelte őt magas rangra. Egy hadjáratot sem szolgált végig, a liptói sáncok feladása miatt a vezénylő tábornokságáról is elcsapták.
Mint oly sok vezérnél tapasztalhattuk már, Csáky uram is látványos hiúsággal próbálta eltakarni a képességei fogyatékát. Sokat beszéltek arról az esetről, mikor Bercsényi szemlét tartott az ő csapatai fölött, és elfelejtett szólni, hogy Csáky uram tegye vissza hüvelyébe a tisztelgésre kihúzott kardját, mire Csáky uram olyan dühbe jött, hogy fegyverét a földre dobta Fejedelmünk színe előtt. Csak Urunk kegyességén múlott, hogy a kardját, akár egy rossz botot, nem törték el a hátán.
Hűsége azonban akkor is, később is kárpótolt a hibáiért, betöltött minden rábízott küldetést. Családját hazaengedte ugyan Magyarországra, de ő panasz nélkül ette a bujdosók kenyerét.
Isten vasegészséggel áldotta meg, mind 81 éves koráig betegséget nem szenvedett, elkerült minden orvost gyógyszereikkel egyetemben, csak az elkerülhetetlenül közelítő halál ingatta meg a lábán.
Csáky uram teste az egyik napról a másikra elnehezedett, szava elhalódott. Este áthívott magához, én szegénynek az ágya előtt ültem le. Fektében a szemét rám vetette, kezét gyámoltalanul a nyakamra tette, és a fülemet egészen közel húzta a szájához. Nem nagyon szólhatott érthetően, mert a flegmát a torkából ki nem köphette. Magsajnáltam, és leküzdve irtózásomat gyakorta belenyúltam a torkába, úgy segítettem fel az undokságot. Ezután, ha igen lassan is, de szólhatott már:
Megkövetem a Fejedelmet, az én édes uramat! Másokat is megkövetek, kicsinytől fogva nagyokig. Nékem megbocsássanak, ahogy én is megbocsátok mindenkinek.
Aztán harmadnappal tőlem is nevezetesen elbúcsúzott. Fejemet magához emelte, megcsókolta mind a két orcámat, és azt mondta: Az én Istenem és a maradék jutalmazza meg Kegyelmedet!
Így már csak ketten maradtunk Zay úrfival, hogy mire és meddig tartogat még minket az Isten, csak ő tudja.
XCI
Rodosto, 17 january 1759
Egyéves késlekedéssel ugyan, de végre megérkezett Mikes István öcsém válasza a levelemre. Azt csak a jó Isten tudja, hogy hány cenzúrázó kézen küldhette át, míg elnyerhette az erdélyi királyi kormányzó jóváhagyását, a bécsi udvar "olvastam" jelét, talán még valamelyik főpap is odabiggyesztette a fogalmazványra a maga kifogásokat nem emelő "nihil obstat"-ját. Öcsém rászolgált minden hatalmasok dicséretére, mert soraiból csak úgy áradt a megfelelni vágyás, a dicséretre áhítozó komondorok szolgai igyekvése.
Öcsém letagadja, hogy a híremet is hallotta volna valaha. Mintha egy idegennel közlekedne, bemutatja nekem a Mikes családot, felsorolja a szüleit, akik a katholika vallást gyakorolván, mindhalálukig igen ájtatos és példás életet folytattak.
A maga állapotjaira áttérve megemlíti, hogy épp augusztusban tölt be harminc éve annak, hogy megházasodott. Isten feles számú szép fiú és leány magzatokkal áldotta meg, kiknek sorsát öcsém részletesen leírja, azzal bezárólag, hogy a legkisebb fia Bécsben tanulván regiment-zászlótartóvá lépett elő.
Ezek után Mikes István eldicsekszik hivatali előmenetelével, minden fogyatkozás és gáncs nélkül bírja feljebbvalóinak jóindulatát igazolásképpen vett egy a Mercurius Veridicus újságból választott citátumot, ahol is a király különleges kegyéről biztosítja őt.
Erdély sorsáról annyit ír, hogy a mi kuruc hadaink vereségét jelentő szatmári béke után a király kegyes támogatásának köszönhetően mindenek fellendültek az országban. Különösen illik ez az építő mesterségre. A Szamos és a Tisza mellett kezdik megtanulni a téglaverést, a sározás helyes módját és a toronygömbölyítést. A házakat már nem egy-két évre emelik, hanem egész nemzedékek élethosszára számítva. Kolozsváron és más fontos székhelyeken minden dicséretre méltó lakónegyedek nőttek ki valóságosan a földből, méltó hajlékot nyújtva ő Felsége igaz híveinek.
Már azt hittem, hogy teljesen kifelejti leveléből az én személyemet, mikor sorai végéhez közeledve ejt néhány krokodilushoz illő könnyet a sorsom fölött. Istennek bölcs rendelése szerint mondja olyan határozottsággal, mintha az Úr kinevezett földi helytartója volna úgy nyerhetek lelki békét és a jövendő életre előkészítő boldog halálhoz nagy segedelmet, ha megalázom magamat Isten és a Király előtt. Közbenjárását érdemben egyetlen nyílt vagy fedett szavával sem ajánlja fel.
Most rághatom újra a kezem húsát szégyenemben, amiért megírtam az öcsémnek szóló levelet, oly fölösleges és kiszámítható visszautasítással alázva meg magamat. Külön bánt, hogy az életem már túl rövid ahhoz, hogy ennek a ballépésnek a tanulságait valaha is felhasználjam.
Csak annyi hasznot tudok felmutatni, hogy ezentúl kevesebbet képzelgek a hazámba való visszatérésről, elég arra gondolnom, hogy otthon az öcsémhez hasonló kreatúrák várnának rám, és Rodosto már nem is tűnik olyan elviselhetetlennek.
XCII
Rodosto, 1 maji 1759
Ha lecsapolnak egy mocsarat, ugyan ki törődik a békákkal?! Az oszmán birodalomnak romlása közepette a kisebb gondja is nagyobb annál, mint hogy a mi sorsunkat a szívére vegye.
Zay úrfit ugyan annak rendje-módja szerint előléptették básbuggá, de míg üdvezült Csáky uramnak napi 360 ákcsét juttatott legutóbb a kincstár, neki már csak 300-at adtak. Ennyiből nem nagyon dobálhatjuk a kolbászt a kutyáknak.
Segítek Zay úrfinak a kancellárián elintézni egyre fogyatkozó számú ügyeinket lassan-lassan együgyűek leszünk. Aztán re quasi optime gesta, dolgunkat mintegy a legjobban végezvén, elhagyjuk a palotát és kiballagunk megmártani magunkat a városon túli lapályra.
Itt egy tócsás helyet találni, nem szélesebbet és nem is hosszabbat tizenöt ölnél. Valaha úgy ismerték meg az erejét, hogy egy fertelmes, rühes disznó járt heverni a sárjába, és megtisztult tőle. Meg kell engedni, hogy ez a víz használ a varas, fakadékos, rühes, fráncos embereknek, mi is haszonnal melegíthetjük itt a téltől meggyötört öreg csontjainkat. Jól érezzük itt magunkat, mivel minden test fő, és minden kívánsága olyan, akár a fű virága.
Valaha alig néhányadmagunkkal jártunk ki ide, azóta sajnos hírre kapott ez a környék. Húsz-harminc szekér is szokott itt vesztegelni, jönnek ide gazdák feleségestől-gyerekestől. Sokszor keresnünk kell egy kis szabad helyet, ahol bivalyok módjára beáshatjuk magunkat a kemény fekete sárba.
Fejemet letakarva, arcomat piríttatva a nappal, olyan nyugodtan üldögélek itt, mintha nem is ezer mélyföldnyire volnék Zágontól. Mint a testem az iszapban, a gondolataim is elmerülnek, eltűnődöm, hogy mit akarok én még kezdeni magammal. Lassan felváltom a nyolcadik ikszemet, hiszem az Istent, hogy sok már nem maradhat hátra.
Valaha azt képzeltem, hogy én egy jobb világot hagyok majd hátra magam után. Erre törekedni volt sokáig a legfőbb becsvágyam, de ezt az illúziómat már fel kellett adnom. Ezen a világon változtatni nem tudtam.
Bár olyan öreg vagyok már, mint a montenegrói gyertyaárusok, jelenleg még nincs okom panaszra, de nemsokára hetvenedik évemet meghaladva mind az erőm, mind az ifjúságom zsírja bizonnyal végképp megfogyatkozik. Míg naponként tovább vonszolom a vénségemet, külsőleg úgy tűnve, mintha biztos rév felé tartanék, valójában a sírba igyekezve. Erőm megszakad, arcom megráncosodik, izmaim többé már nem bírnak, ha leülök is, jaj, ha felkelek is, jaj. Elmúlt örömeim, vigasságaim nyögésre és ordítozásra fordulnak. Sem eget, sem napot nem láthatok a rossz szememmel, valahol járok-kelek, csak a fekete földet nézem, melyben hamar lakásom és változásom lészen. Miért kell nekem ezt a stádiumot megvárni, és ki fog figyelmeztetni engem, hogy már ilyen sorsra jutottam?!
Nem jól van ez így! Úgy kellene inkább elrendezni, hogy ha az ember eléri a hetvenedik évét, az utolsó héten szabaduljon meg minden nyűgétől-bajától, és kezdjen el mulatni. Tartson ez hat napon át, az utolsón pedig még jobban zendítsen rá, így fogadja az angyalokat, akik eljönnek érte, hogy felemeljék a mennyországba fényes szárnyaikkal. Így érdemesebb volna végigélni azt a nehéz életet.
A sárból néhány óra után kikeltünk, az oldalt álló langyos vízzel teli hordókhoz járultunk, belebújtunk, és hosszú nyelű kefével letúrtuk magunkról a sarat, csak most éreztük meg, hogy mennyire kiszívta a testünket.
Ezzel még mindig nem értünk a foglalatosságunk végére. A traditio szerint a fürdés után savanyúvizet kell innunk, legalább három-négy ejtelnyit, hogy megpurgálja az embert. Bár a görög papok jó pénzért megszentelték a forrását, az ízén nem javítottak, aki issza, siralmas képpel fogyasztja. Nem is emlékeztet a mi pezsgő erdélyi borvizünkre, keserű és fanyar sós ízzel marja az ínyünket.
Egy sátor árnyékában telepedtünk le. Poharunkat összekoccintva Zay úrfira néztem, ő visszanézett rám, mindketten arra vártunk, hogy a másik szólaljon meg, végül is én törtem meg a csendet:
Eszébe jut néha Kegyelmednek, hogy az életünk úgy elfutott, mintha nem is éltük volna végig. Mindenhova mások mentek, ahová menni érdemes, minden, ami jó, másnak jutott: család, gyerekek, jószágok, dicsőség vagy csak akár testi béke.
Ne eméssze magát ilyeneken Kegyelmed mondta Zay úrfi olyan megfontoltan, mintha már sokat töprengett volna efölött , senki sem elégedett a sorsával. Ha a halottak beszélni tudnának, éjszaka nem lehetne elmenni a temető mellett, mert éjfélkor a sírjából kikelve mind azt panaszolná, hogy ő bezzeg rosszul járt itt, mennyi és mennyi méltánytalanság érte. Látott már olyan embert, aki kevesellte volna az átélt szenvedéseit? Feleljen nekem!
Legfeljebb néhány bolondot.
Ez így van, de Krisztus Urunk úgy tanítja, hogy sem bolondot, sem barmot mennyeknek országára nem visznek.
Mit kell tehát tennünk?
Abba kellene elmerülnünk, ami még a miénk ezen a földön, és nem engedni, hogy a múltunkat a kancsal emlék a jelen rovására szépítse tovább. A nemes vér vagy nyer, vagy veszt, de próbál.
Értem, ezzel a jelen világgal akkor végeztünk. De ha újra kellene kezdeni, elindulna Kegyelmed még egyszer ugyanezen az úton?
Ha száz életem volna, akkor százszor. Jobbat ismerek ugyan, de nékem inkább megfelelőt nem. Kívül maradhattam a mindenki mást gúzsba kötő szabályokon, nem kellett küzdenem rossz asszonnyal, hálátlan gyerekkel. Még azt is szerencsének mondhatom, hogy a sorsom nem kényeztetett el kedvezéseivel, mert különben milyen nehéz volna majd megválni tőle.
Ittunk a savanyúvízből, és most már végképpen szótlanul bámultunk magunk elé. Alighanem mindketten a legvégső kölcsönös szolgálaton tűnődtünk, hogy melyikünk fogja eltemetni a másikat mert ketten maradtunk, másokra már nem hagyatkozhatunk. Ami engem illet, én szívesen átengedném neki ezt a tisztességet, elég sír szélére kellett már odaállnom, hogy többé ne akarjak.
Lesz, ami lesz, föld fölött nem maradok. Talán akad még egy akkora gödör, ahol minden háborgásom és diszharmóniám nyugovóra térhet. Ha szólítanak, hogy szükség van rám, úgyis kikelek onnan, és szolgálok tovább.
Meleg van mondtam, hogy mondjak valamit. Zay úrfi bólintott:
Igaz, hetedmagával süt a nap.
XCIII
Rodosto, 27 juli 1759
Rodostóban újra felütötte a fejét a pestis, eddig mintha csak erőt gyűjtve lappangott volna, hogy most annál vadabbul támadjon. A halottakat már nem is jut idő eltemetni, csak levetkőztetik és átdobják őket a temető kőkerítésén, némelyik fennakad a tetején, és ott csüng tovább előrehajló karokkal. Testük a melegben hamarabb bomlik, a köldökük melléke már zöldül.
Mindenki menekül innen, aki csak tud. Kötelesség vagy a segítés szándéka senkit sem tart vissza, mint ahogy a híres Galenus doktorról is mondják: a járvány kitörésekor úgy megrémült, hogy elfutott Rómából, holott mint fő-fő orvosnak akkor igényelték volna leginkább a szolgálatait. Primum vivere az élet vágya mindeneket megelőz.
A cselédjeinkért távoli vidékekről is eljöttek a hozzátartozóik hazamenekíteni őket a bajok elől. Segítség nélkül maradtunk, én hordom a vizet a "madzsar cseszmé"-ről, a mi csorgó kutunkról, vénségemre még a főzéssel is megpróbálkozom.
Nekünk, bujdosóknak nincs hová mennünk, annyi mással egyetemben régi sátraink is elvesztek.
Én futni különben sem fogok. Ha a halálnak ez a neme van rám mérve, elfogadom, egy és ugyanazon veszély elől nem lehet örökre elbújni. A pestis nem mindenkor öl meg, mint ahogy a kasza előtt fennállva megmarad a sok fű.
Dolgozom, mintha örökké élnék, nehezen adom fel a sorsom minőségét. Eltöprengek a soron levő textuson, Szent Richárdus és Szent Tamás doktorok ádvent első vasárnapjára rendelt episztoláján, melyben az emberi nemzet utolsó ítéletét írják elsorolva a napokat és a rájuk eső csodákat.
A tizenharmadik napról mondják, hogy napkelettől napnyugatig minden koporsók megnyittatnak, és kihányatnak belőle a holt tagok, várván a feltámadást. Tizennegyed napon azok a szegény népek, akik akkor még lesznek, kijönnek a földnek vermeiből, de nem esznek, nem isznak többé, csak futkosnak, mint az eszeveszettek, örömest meghalnának, de még nem érkezett el az idejük. Tizenötöd napon azok is meghalnak, mert mindez a széles világ megég, az égen lakozó holdtól egészen a földnek a fenekéig, semmi teremtett állat meg nem maradhat.
Ha ma este érkezne is el ez a jósolt idő, nekem semmi alól felmentést nem adhatna, továbbra is, utolsó percemig is úgy kell élnem, ahogy egy idegenhez vagy egy világban utazóhoz illik. Ha az estét megérem, nem sóhajtozom a reggel után, és ha megvirrad, nem kezdem el újra az estét várni.
Dolgozom tovább, mintha kint semmi sem történne. Éjfél elmúlt, ha egy kéz a vállamat érintve elszólítana, úgy hiszem, a tollam magától futna tovább a papíron.
XCIV
Rodosto, 20 decembris 1759
Némely eretnekek azt állítják, hogy Isten egy órásmesterhez hasonlóan csak felhúzta a világot, aztán magára hagyta járni. Tudós atyák bizonyítják nekünk nyilvánvalólag, hogy ez nem így van elrendezve, én mostanában mégis ebbe a herézisbe esek, úgy érzem, mintha az Isten az én órámat nyugalomba kívánná engedni.
Csak az Isten lehet az, aki már olyan régen elgondolkodtat engem a halálról. Lassan bont szét minden védművet az életem előtt, átemelt ifjúságomon és férfikoromon, az öregkor éveiben pedig elvette tőlem Fejedelmünket, a kis Zsuzsit, Sibrik, Csáky uramat és annyi másokat hogy senki se maradjon, akit fájna itt hagynom.
Még a múlt hónapban történt, csak nem volt erőm feljegyezni, hogy Isten végképp kivette a bujdosásból Zay úrfit, a régiek közül végképp egyedül maradtam. Hiteles tanúk nélkül már mindenki előtt meseszámba megy, hogy volt valaha egy országunk, és volt valaha egy Fejedelmünk. Átok és gyász, hogy itt maradtam bólogatni; de meddig kell még emlékeznem? Huszonkét esztendős voltam, mikor a lábomat török földre tettem, és most mát a hatvankilencediket taposom. Üresen teszik le majd a koporsómat, Istentől kapott erőm minden kis foszlányát felhasználtam.
Ami feladat rám méretett, azt továbbra is el kell látnom, Zay úrfi hivatala a generális címmel együtt a nyakamba szakadt. Fel kellett mennem Konstantinápolyba, hogy kinevezzenek a magyarok básbugjának, úgy óhajtottam ezt, akár egy púpot a hátam közepére. Nemcsak a hosszú és fárasztó út taszított, de az is, hogy kérelmemmel újra meg kell alázkodnom a hatalmasok előtt. Azzal vigasztaltam magam, hogy ez az utolsó, legutolsó szégyen, amit még el kell tűrnöm. Az ördög győz folyton röstelkedni!
A Porta élt az alkalommal, hogy még egyet szorítson a nadrágszíjunkon, a Zay úrfit eddig külön megillető napi 300 ákcse a Kincstár haszna lett. Ami megmaradt, az már csizmapénznek is kevés volna. Mondtam nekik, hogy tegyenek hozzá egy forintot, és adják egy koldusnak persze csak magyarul, hogy azért mégse értsék.
Napok óta nagy fáradtság erőltet, és fekvésre kényszerít, hévség tör rám, de inni nem kívánok. Rögtön összeszedem magam, felkelek, és folytatom.
CXV
Láttam az angyalt, melyről János evangélista beszélt, napnyugtakor leszállt a Bethesda-tóra. Úgy, ahogy megíratott, szárnyával felkavarta a vizet, és gyógyulásra szólította mind a sántákat, bénákat, vakokat, bélpoklosokat és nyavalyatörősöket.
A szó elhangzott, és visszhangozták azt a hegyek Nébotól Gileádig és Náháletig, Jerikhótól a pálmafák völgyétől Czoárig megtelt vele a föld, de a part menti öt tornácról senki sem jött elő. Mindannyian elpusztultak a hosszú várakozás alatt, és a csontjaikat már csak porként sodorta a szél.
A felháborodott angyal pedig látva, hogy hiába érkezett, mert a Halál fölött már nem volt hatalma, felágaskodott, talpa a földet, feje a felhőket érintette. Kürtjébe fújt, és maga mellé rendelte Azrailt, a bosszú, és Jafiélt a halál angyalát. Mikor összesereglettek, kivonták kardjukat, maguk elé szegezték, és oroszlánhoz méltó üvöltéssel elindultak az égen Nyugat felé...
brahim Müteferrika feljegyzése:
A fenti sorok előtt már nem áll ott a szokásos hely- és időbeli megjelölés, mint Mikes básbug mondaná: sine loco et die írattak, feltehetőleg Rodostóban, 1761. augusztus havában.
Szükségesnek tartom megjegyezni, hogy a kézirat itt végleg megszakad. Legszorgosabb kutatásaim ellenére sem találtam további részleteket, nem tudott ilyenekről Pápa Antal sem, legyen neki jó vége, aki Mikest követte a básbugi méltóságban. Ha mégis előkerülne valahonnan, nem mulasztom el ide csatolni.
A teljesség és a végső bizonyosság kedvéért ide iktatom Dominus Antonio Luvari apostoli küldött bejegyzését a rodostói halotti anyakönyvbe:
"Anno Domini 1761 die 29 septembris confessus sactissimaeque Eucharistiae Sancto (Sacramento) reffectus, eadem Die tactus peste, sensibusque pariter destitutus Dominus Generalis Miques mortuus est 2 octobris et a me sepultus in cemeterio Armenorum."
Az én gyarló fordításom szerint: "Az Úr 1761 évének szeptember 29-ik napján a szentségeket magához vette, majd ugyanazon a napon a pestistől megérintve, érzékeitől hasonlóképpen megfosztva meghalt Mikes generális úr. Október 2-án eltemettem az Örmények Sírkertjében."
És ennyi az egész, elvégeztetett ekképpen barátunk, szegény Mikes básbug sorsa. Fáradozásai forduljanak a javunkra, és engedje meg Allah, hogy kegyessége áldozatánál fogva a küszöbe szolgái lehessünk.
Dátum mint legelöl:
Ibrahim Müteferrika
más néven Ali Mahdi, a jó útra vezérelt.
V é g e